Je moet het maar durven: het jaar waarin de honderdste verjaardag van WOI massaal wordt herdacht, komt Stanford-historicus Ian Morris met zijn tegendraadse boek War! What Is It Good for? Zijn centrale stelling: ‘Op lange termijn bekeken is oorlog goed: het maakt onze samenlevingen groter, veiliger en rijker.’ Maar als de supermachten wankelen, moet je uitkijken. Zoals nu.

Het boek War! What Is It Good for? van de Amerikaans-Britse historicus Ian Morris, dat binnenkort in de rekken ligt, opent met de protestklassieker van soullegende Edwin Starr: ‘War! Huh, good God. What is it good for? Absolutely nothing.’ Waarna een lange tocht volgt door eeuwen van kanonnengebulder en miserie, die Morris afsluit met zijn eigen versie van de song: ‘War! Huh, good God. What has it been good for? In the long run, making us safer and richer.‘ Die zit.

Toch wil Stanfordprofessor en specialist in de klassieke oudheid Ian Morris geen oorlogsfetisjist, ijzervreter of houwdegen genoemd worden. ‘Ik ben zelfs nooit in het leger geweest’, zegt hij. ‘Ik heb ook geen familieleden met een heroïsch soldatenverleden, behalve misschien die ene oom die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Noord-Afrika terechtkwam. Al heeft hij niet één Duitser gezien in de twee jaar dat hij daar zat, en vuurde hij niet één schot af. Ik ben alleen in oorlog geïnteresseerd omdat het misschien wel de belangrijkste kracht in onze geschiedenis is. In vergelijking met zestig jaar geleden schrijven steeds minder historici erover. Ze gruwen ervan, kiezen ervoor om het te negeren. Maar ze vergissen zich, want geweld is nu eenmaal een manier waarop mensen hun problemen oplossen.’

In 2010 schreef Ian Morris een bestseller met Why the West Rules, een jaar later vertaald als De val van het Westen. Centrale vragen in het boek waren: waarom domineert het Westen sinds de negentiende eeuw de wereldgeschiedenis? Zijn wij beter en sterker dan de rest, of is dat louter dom toeval? En: wanneer is het feest voorbij?

‘Mijn vrouw las mee toen ik dat boek aan het schrijven was’, vertelt Morris. ‘Op een bepaald moment zei ze: “Ian, je hebt het alleen maar over oorlog.” Het klonk als een verwijt, en ik vroeg me af of ik me inderdaad niet te veel op geweld gefocust had. Dus dook ik opnieuw in de materie. Toen begon ik al te vermoeden dat er een systeem in de waanzin zit en dat oorlog op zeer lange termijn zelfs positieve effecten heeft. Ik hield dat in het achterhoofd, en zodra ik voor War! What Is It Good for? diep in de globale oorlogsgeschiedenis begon te spitten, werd dat vermoeden alleen maar sterker. Niet alleen onze huidige westerse wereld heeft de vruchten van de oorlog geplukt, maar ook de oudere beschavingen. De conclusie is onweerlegbaar: op lange termijn heeft oorlog van onze wereld een veiliger en welvarender plek gemaakt.’

Die stelling zal voor controverse zorgen.

IanMorris: Dat besef ik heel goed, en merk ik nu al aan de reacties in Duitsland, waar het boek al uit is. Ik verwacht bakken kritiek, waarvan een deel misschien zelfs gerechtvaardigd zal zijn. Maar heel wat critici zullen alleen maar bezwaar maken omdat ze principieel tegen oorlog gekant zijn.

Natuurlijk is oorlog verschrikkelijk en kost het heel veel mensenlevens, en natuurlijk is het eigenaardig als plots een professor dan begint te roepen: ‘Oorlog is een goede zaak.’ Maar ik heb de menselijke geschiedenis over een periode van 20.000 jaar nauwgezet onderzocht, en kan niet anders dan de ongewilde positieve effecten van oorlog registreren. Koningen of keizers trokken met hun leger op veroveringstocht, annexeerden andere staten en creëerden zo steeds grotere samenlevingen. Het is opvallend dat de heersers die aan de leiding stonden van die nieuwe grote rijken er alles aan deden om interne oorlogen zoveel mogelijk te vermijden. Als ze zelf lang in het zadel wilden blijven, hadden ze er alle belang bij dat hun burgers elke dag rustig hun job konden doen en braaf hun belastingen betaalden. Doorheen de hele menselijke geschiedenis lag constant die druk op de schouders van de heersers om hun door oorlog gegroeide samenlevingen intern te pacificeren. De regeringen van die grote rijken creëerden voorwaarden waardoor de handel kon floreren en de levensstandaard verhoogde. Ik ga dus niet kort door de bocht als ik daaruit concludeer dat de wereld door oorlog vreedzamer en welvarender is geworden.

Dat geldt ook voor onze tijd? Zonder oorlog zou u nu niet in de welvarende Verenigde Staten van Amerika leven?

Morris: Inderdaad, zonder oorlog was er nu geen sprake van de VS. Doorheen de geschiedenis is overal ter wereld hetzelfde patroon herkenbaar: eerst is er een periode van verovering met gruwel en massamoord. De verovering wordt altijd gevolgd door revolte tegen de nieuwe heersers, waarbij opnieuw veel mensen sterven. Maar een paar honderd jaar later is de grotere maatschappij geëvolueerd tot een veel vreedzamer plek dan voor de start van de ‘grote oorlog’.

Lijkt dat niet sterk op sociaal darwinisme?

Morris: U stelt het nogal pejoratief, vind ik. Het zijn vooral mijn critici die me met de term ‘sociaal darwinisme’ rond de oren slaan, waarmee ik meteen het etiket opgespeld krijg dat ik met een harde, wrede blik naar de wereld kijk.

U kunt toch niet ontkennen dat er parallellen te trekken zijn tussen het verloop van de geschiedenis zoals u die in uw boek beschrijft en de manier waarop biologen in de geest van Darwin over evolutie schrijven?

Morris: Dat is zo, maar ‘sociaal darwinisme’ is toch veel te negatief. Akkoord, mensen zijn niet zoveel anders dan andere dieren. Maar er is natuurlijk een groot verschil: wij hebben cultuur uitgevonden, al kent die op de keper beschouwd een soortgelijke evolutie als de biologische.

Inclusief een ‘survival of the fittest’?

Morris: Ja. In de biologie vinden willekeurige mutaties op specifieke genen plaats. De meeste van die mutaties maken geen enkel verschil, sommige zijn slecht en verzwakken de genen en andere zijn dan weer goed, versterken de genen en zullen er op lange termijn voor zorgen dat dieren of mensen beter aangepast raken aan hun omgeving. Onze culturele uitingen evolueren op een vergelijkbare manier. Sommige ideeën zijn volstrekte nonsens en dragen nergens toe bij, maar er zijn er ook die zo succesvol zijn dat ze zich over de hele wereld verspreiden en de hele mensheid verder helpen. Het fascisme in de twintigste eeuw bracht alleen rampspoed, en was in die zin een bijzonder slechte culturele mutatie. Maar democratie en de vrije markt zijn dan weer bijzonder succesvol.

Is onze culturele evolutie niet veeleer een processie van Echternach, waarbij we er dankzij positieve mutaties zoals democratie een stap op vooruitgaan en door negatieve zoals oorlog twee stappen terugzetten?

Morris: Samenlevingen die de voorbije tweehonderd jaar geëvolueerd zijn in democratische richting, hebben het op veel vlakken stukken beter gedaan dan autoritair geleide maatschappijen. Maar het fenomeen oorlog is veel gecompliceerder, want dat gaat niet alleen over vernietiging maar ook over gestage groei van gemeenschappen en interne vrede. De voorbije tweehonderd jaar is er nog een nieuw fenomeen bij gekomen: dat van de netwerken van gemeenschappen die de hele wereld zijn gaan omspannen, zoals de Verenigde Naties. Al die politieke unies met al die verschillende regimes worden samengehouden door, en spiegelen zich aan het door Amerika gedomineerde economische systeem van de vrije markt. Hoe je het op dit moment ook wendt of keert: onze beste kans om de relatieve globale wereldvrede te bewaren is het in stand houden van de huidige wereldorde. Hoe zwakker de Verenigde Staten worden, hoe groter het risico wordt van een nieuwe wereldoorlog.

En de VS zíjn aan het verzwakken.

Morris: Zo lijkt het wel, en het gaat verontrustend snel. Wat de voorbije twintig jaar op het wereldtoneel gebeurd is, lijkt griezelig veel op wat honderd jaar geleden plaatsvond, toen het dominante Britse imperium aan het afkalven was en steeds meer landen oorlogsplannen begonnen te smeden. Hoe meer de macht van de sterke Britse politieman taande, hoe meer de andere naties geweld als een manier zagen om hun doelen te verwezenlijken.

Met dat verschil dat de vernietigingskracht van de hedendaagse wapens veel hoger ligt.

Morris: De Eerste Wereldoorlog was al verschrikkelijk, maar als er nu een soortgelijke oorlog zou uitbreken, zou het inderdaad vele malen erger zijn. Het goede nieuws is dat er momenteel honderd keer minder nucleaire wapens in omloop zijn dan in 1986. We zijn dus niet langer in staat om in een paar dagen tijd alle aardbewoners te doden, zoals dat dertig jaar geleden wel nog moeiteloos kon. Niets houdt ons natuurlijk tegen om de nucleaire arsenalen snel weer op te bouwen. Ik ben bang dat de verzwakking van de Amerikaanse politieman een aantal staten in de verleiding brengt om een stevige voorraad nucleaire wapens in te slaan. Ik vrees dat de volgende veertig jaar de gevaarlijkste uit onze geschiedenis zullen worden.

Het risico op een apocalyptische oorlog vergroot naarmate de Amerikaanse economische en militaire macht afbrokkelt?

Morris: Ja, maar ik ben optimistisch van aard. De geschiedenis leert ons dat het ons nooit gelukt is om oorlog ‘weg te wensen’: of je het nu wilt of niet, oorlog is onlosmakelijk verbonden met de mensheid. Tegelijk kunnen we ons erg goed aanpassen aan veranderende omstandigheden. Zodra we doorhebben dat geweld niet meer rendeert, zijn we geneigd er minder snel naar terug te grijpen. Ik hoop dat we ons daar de volgende jaren op tijd bewust van zullen worden.

Wij leven in België sinds 1945 samen met andere Europese landen in vrede. Hoe uitzonderlijk is zo’n lange vredesperiode?

Morris: Er zijn nog zulke lange periodes van vrede geweest. Tijdens het Romeinse Rijk leefden nogal wat provincies eeuwenlang in vrede. Tussen 1850 en 1914 was het ook vrij rustig. Natuurlijk werden er oorlogen gevoerd, maar in vergelijking met de tijd ervoor en erna waren dat beperkte conflicten. De verklaring voor die relatieve vrede is altijd dezelfde: op die momenten bestaat er één grote supermacht met enorme militaire én financiële middelen die de omringende landen de zin ontneemt om de wapens te laten spreken.

De kritiek op de Europese Unie klinkt steeds luider. Maar als een groot rijk voor minder oorlog zorgt, is het misschien eerder in ons belang om de EU te steunen en zelfs uit te breiden?

Morris: Ik was onlangs in Duitsland en ik was echt onaangenaam verrast door de massale kritiek van de Duitsers op de EU. Ik groeide op in het Engeland van de jaren zestig, en zag toen hoe we niet geheel van harte aansluiting zochten bij de toenmalige Europese Gemeenschap. In die tijd was Europa ook het saaiste onderwerp ter wereld. Nu besef ik dat de Europese eenmaking een van de interessantste experimenten ooit is. Grote, rijke, welvarende gemeenschappen zijn tot hiertoe altijd gebouwd door oorlog, en de EU vormt daar met haar overlegmodel de enige uitzondering op. Maar jubel niet te vroeg en niet te luid, want de EU was alleen maar mogelijk doordat het sterke Amerika tijdens de Koude Oorlog de voordelen van een verenigd Europa inzag als buffer tegen de USSR.

Vandaag is Europa democratisch, welvarend en vredelievend. Het beste zou dus zijn om dat nog te versterken en verdiepen. Al kan ik me voorstellen dat Grieken, en zelfs Duitsers, daar nu hun twijfels bij hebben. Eurosceptici wijzen op de grote economische en culturele verschillen die er tussen Europese landen bestaan, maar ik vind dat nogal goedkoop. Kijk naar waar we vandaan komen: als ik in 1948 had durven te voorspellen dat Europa in 2013 uit 28 landen zou bestaan met één munt, een eigen juridisch systeem, een parlement en geen interne grenscontroles, had je me gek verklaard. We mogen dus niets uitsluiten: het is best mogelijk dat de geweldloze integratie zich verder doorzet en dat Europa nóg groter, veiliger en rijker wordt.

Tijdens de Koude Oorlog waren er twee supermachten: de VS en de Sovjet-Unie. Zaten we toen niet in stabielere tijden omdat ze elkaar in evenwicht hielden?

Morris: Als het op oorlog aankomt, is er een gouden stelregel: de opbrengsten van het vechten moeten hoger lijken te liggen dan de kosten. Na de Tweede Wereldoorlog hadden de VS en de USSR begrepen dat door de kernwapens de kosten van een nieuw wereldconflict onschatbaar waren geworden. Ik vind dat zowel de Amerikaanse als de Russische leiders ten tijde van de Koude Oorlog uitstekend werk geleverd hebben. Ze lagen in conflict met elkaar, maar ze vonden toch manieren om die strijd uit te vechten zonder de hele planeet op te blazen. De oorlog in Vietnam was misschien niet zo’n goed idee om hun ideologische verschillen uit te vechten, maar uiteindelijk was dat toch beter dan een globale kernoorlog.

Is het dan ook een goed idee van de VS om oorlogen ver van het thuisland te ‘organiseren’ en ze bijvoorbeeld in Afghanistan of Irak uit te vechten? Niet lang na 9/11 verklaarde Richard Perle, een van de neoconservatieve ideologen achter de toenmalige president George W. Bush, dat de inval in Irak een bewuste strategie van de Amerikaanse regering was om het slagveld naar de terroristen te brengen.

Morris: Een van de grote problemen van heersers van grote rijken zoals indertijd het Romeinse Rijk, het Britse imperium of nu de VS, is: wanneer, waar en hoe moeten we geweld gebruiken om de vrede in het rijk te handhaven? Er werden in 2003 allerlei argumenten bedacht of verzonnen waarom een invasie in Irak noodzakelijk was. Ik denk dat de meeste mensen het er nu wel over eens zijn dat het een vergissing was. De VS spendeerden er een fortuin, doodden talloze mensen en het resultaat is dat de wereld minder stabiel geworden is. Afghanistan is dan weer totaal anders. Na 9/11 móésten de VS wel iets ondernemen. Als ze toen geen geweld hadden gebruikt in Afghanistan, had de wereldvrede op het spel gestaan. De uitdaging voor de opperheersers is dus altijd: wanneer en hoe gebruiken we geweld om de belangen van onze gemeenschap veilig te stellen? Soms kun je pas jaren na zo’n oorlog uitmaken of het verstandig was of niet.

Soms kan oorlog gerechtvaardigd zijn?

Morris: Ontzettend veel filosofen hebben daarover geschreven, en meestal zijn ze het totaal oneens over welke oorlogen wel en welke niet gerechtvaardigd zijn. Als je zoals ik de geschiedenis van de oorlog onderzoekt, vervaagt het begrip ‘rechtvaardige oorlog’. Want zowel de rechtvaardige als de onrechtvaardige oorlogen zijn bloederig en verschrikkelijk. Maar daarnaast kan een zogenaamde onrechtvaardige oorlog ook positieve gevolgen hebben. Een van de belangrijkste oorlogen die de wereld veiliger en rijker maakte, was de enorme oorlog die Europa tussen 1400 en 1900 voerde tegen de rest van de wereld, toen de Europeanen zowat 85 procent van de planeet veroverden. Het eindresultaat van die eeuwenlange koloniale oorlog was een vermindering van het geweld én een toename van de welvaart in Europa. De verovering van kolonies was voor de Europeanen dus zeer ‘productief’, maar was tezelfdertijd ook de meest bloedige en onrechtvaardige oorlog uit de hele menselijke geschiedenis. De Europeanen pleegden toen over de hele wereld verschrikkelijke wandaden – waar de Belgen in Congo dapper aan meededen.

Tot slot, professor: bent u een cynicus?

Morris: (lacht) Cynisch is niet het juiste woord. Ik noem mezelf liever realistisch. Te veel historici nemen alleen die gebeurtenissen uit het verleden mee die hun vooraf gepropageerde stelling onderbouwen. Zo zijn sommigen er nog altijd van overtuigd dat de mens van nature niet gewelddadig is, en dat het in sommige landen misgegaan is omdat alleen machtswellustelingen geïnteresseerd waren in het beleid. Sommigen gaan nog een stap verder en herschrijven de geschiedenis om hun eigen visie kracht bij te zetten. Ik vind dat we onbevooroordeeld moeten zoeken naar de grotere patronen in de menselijke geschiedenis, zelfs als we die patronen onaangenaam vinden.

U bent geen pacifist?

Morris: Nee. We moeten vrede nastreven, maar we mogen nooit uit het oog verliezen dat geweld deel van onze natuur is.

DOOR JAN STEVENS

‘Het goede nieuws is dat er nu honderd keer minder nucleaire wapens in omloop zijn dan in 1986.’

‘Wat de voorbije twintig jaar op het wereldtoneel gebeurd is, lijkt griezelig veel op wat 100 jaar geleden plaatsvond.’

‘Hoe je het ook wendt of keert: hoe zwakker de VS worden, hoe groter het risico van een nieuwe wereldoorlog.’

‘Als je zoals ik de geschiedenis van de oorlog onderzoekt, vervaagt het begrip “rechtvaardige oorlog”.’