‘Ik kan elke avond met de zekerheid naar bed dat ik het juiste heb gedaan.’ In een uitgebreid schriftelijk interview toont klokkenluider Edward Snowden zich combattiever dan ooit. ‘De machtigen in het leger en in de inlichtingendiensten halen hun schouders op als er een nieuwe president aantreedt. Alsof het om een weerbericht gaat. Zij zijn zeer machtig, maar zij zijn niet onoverwinnelijk.’

Er wordt gezegd dat hij in Moskou gelukkig is, heel gelukkig zelfs. Hij kan zich nu meestal in de stad verplaatsen zonder dat hij herkend wordt, en ziet er vaak uit als een leerling uit Idaho die van een uitwisselingsbeurs geniet. Dat krijg je te horen van mensen die Edward Snowden in de voorbije dagen ontmoet hebben. Glenn Greenwald bijvoorbeeld, een van de drie journalisten in wier handen de whistleblower in juni vorig jaar zijn lot heeft gelegd. Maar van Edward Snowden zelf hoor je zo goed als niets over zijn alledaagse leven. Ook niets over mogelijke compromissen die hij misschien met de Russische autoriteiten moet sluiten om daar te mogen leven. Zijn tijdelijk asiel eindigt in juli. En dan? Niemand weet het precies.

Edward Snowden heeft een schriftelijk gesprek met ons gevoerd. Gedurende weken gingen vragen, antwoorden, bijkomende vragen en nog meer antwoorden per e-mail via gecodeerde servers heen en weer. Op persoonlijke vragen antwoordde hij meestal niet, zijn eigen persoon zou niet belangrijk zijn, schrijft hij. Des te duidelijker is zijn waarschuwing voor de gevaren van de controlestaat. Maar groot is tegelijk zijn optimisme dat de mensen zich tegen de macht van de inlichtingendiensten willen verweren.

Edward Snowden ziet vooral Duitsland een voortrekkersrol spelen in de strijd tegen de massale bespieding. Hij eist dat Duitse politici zich daar duidelijker over uitspreken. Maar achter de coulissen woedt de discussie over Snowdens mogelijke getuigenverklaring voor de NSA-onderzoekscommissie van het Duitse parlement. Die commissie heeft ondertussen zowat 100 mensen op haar getuigenlijst geplaatst, onder wie ook de voormalige NSA-directeur Michael Hayden en Facebookbaas Mark Zuckerberg.

Maar het is niet duidelijk of Snowden werkelijk verhoord kan of moet worden. Snowden zelf laat er geen twijfel over bestaan dat hij veel mee te delen heeft, zeer veel: ‘Ikzelf hield me met de communicatie uit Duitsland bezig.’

Een jaar geleden zat u in een hotelkamer in Hongkong en sprak u rustig in een videocamera. ‘Mijn naam is Edward Snowden’, luidden uw eerste woorden. U wilde niet anoniem blijven. Had u toen al een vermoeden dat u de wereld zou veranderen?

EDWARD SNOWDEN: Misschien heb ik ertoe bijgedragen dat nu een nieuwe generatie aan het woord komt. Ik noem ze de ‘postterreurgeneratie’.

Een generatie die eindelijk de angst voor de terreur, het Amerikaanse trauma van 9/11 overwint?

SNOWDEN: Ja, en als ik het over het begrip generatie heb, gaat het me niet zozeer om de leeftijd, maar eerder om een collectieve ervaring. Gruwelijke terreuraanslagen zoals die van 11 september leiden tot een allesbeheersend gevoel van kwetsbaarheid.

Hele samenlevingen worden het slachtoffer van deze diepe angst.

SNOWDEN: Maar nu willen de mensen zich niet langer door die angst laten gijzelen. De postterreurgeneratie wil eindelijk de vrees overwinnen dat ze misschien door terreur om het leven zou kunnen komen. Ze wil veeleer weten hoe we kunnen leven. En ze ziet de massale controle als een bedreiging voor de democratie en voor de vrijheid van de mensen.

Omdat alleen al het gevoel gecontroleerd en bespied te worden tot angst en wantrouwen leidt? Omdat ieder van ons een geheim heeft?

SNOWDEN: Als een staat toelaat dat onschuldigen bespied en geobserveerd worden, verliest ieder van ons een fundamenteel recht – om het even wie men is en om het even waar men is: het recht op een privésfeer. Het fundamentele recht dat men alleen mag zijn. Dat men alleen gelaten kan worden.

Maar tegelijk zegt u: in het digitale tijdperk is niemand meer alleen, nooit meer.

SNOWDEN: Met onze telefoons die permanent op ontvangst zijn ingesteld, met onze computers en camera’s produceren we digitale smog. Elke dag zijn er duizenden sporen die je alleen maar hoeft te volgen en te registreren om alle mensen op om het even welk ogenblik te kunnen bewaken, en dat met een nooit gekende precisie. Die sporen vertellen een analist zoals ik er een ben alles over u: waar u leeft, voor wie u bij de volgende verkiezingen zult stemmen en ook van wie u houdt.

Kunt u dat aan de hand van een voorbeeld toelichten?

SNOWDEN: U weet dat uw mobiele telefoon altijd door de dichtstbijzijnde mobiele telefoonmast geregistreerd wordt als u zich voortbeweegt. Waaraan u misschien niet denkt: dat geldt ook voor ieder ander mens. Als ik die gegevens, die gedurende jaren opgeslagen kunnen worden, met elkaar verbind en analyseer, weet ik niet alleen wanneer u naar bed bent gegaan, maar ook met wie.

Zo ontstaat een collectief geheugen van de mensheid dat gedomineerd wordt door de geheime diensten van deze wereld.

SNOWDEN: Daarom moeten we ons afvragen: wat heeft het te betekenen dat een regeringsfunctionaris ons elke dag van ons leven van de laatste vijf of tien jaar kan volgen, de onooglijkste details kan oproepen, en dat met een veel grotere precisie dan wij zelf kunnen bereiken door op ons geheugen een beroep te doen. En dat geldt net zo goed voor een e-mail die u drie jaar geleden aan een intimus hebt gestuurd als voor uw plan om morgen een politieke manifestatie te organiseren. Hebt u nog nooit de wet overtreden? Denk maar eens goed na voor u dat zegt, want de gegevens van uw mobiele telefoon verraden waar en hoe u te snel gereden hebt.

Zijn inlichtingendiensten als de NSA werkelijk in staat om alles te verzamelen en op te slaan, het hele wereldwijde web, die onvoorstelbaar grote massa’s gegevens?

SNOWDEN: Werkelijk alles opslaan is niet zo onmogelijk als het lijkt. Daartoe hoeft een inlichtingendienst alleen maar simpelweg de protocollen van al uw aanvragen in het net op te slaan, weblinks bijvoorbeeld. Die hebben nauwelijks opslagruimte nodig.

Inlichtingendiensten gebruiken vooral deze zogenaamde metagegevens?

SNOWDEN: Het is gewoon angstaanjagend. Daarmee heeft de NSA het hele internet als een soort junior partner aangeworven. Bespieden en controleren is mogelijk op een tot nog toe ongekende schaal.

In NSA-opslagcentrums zoals het Utah Data Center?

SNOWDEN: Dat heette overigens aanvankelijk mass data storage of massale opslag van gegevens. Later heeft men dat woord veranderd. Nu heet het gegevenscentrum, wat politiek correcter klinkt.

Maar staten hebben gegevens nodig om hun burgers tegen misdaden en terreur te beschermen.

SNOWDEN: Zo argumenteren de verdedigers van het systeem. Maar ingrepen in de privésfeer moeten de gemotiveerde en door onafhankelijke rechtbanken toegestane uitzondering zijn, niet de regel. De onthullingen van vorig jaar tonen aan dat regeringen geen zin meer hebben om nog langer met rechterlijke besluiten te bakkeleien. Ze willen veel liever alle mensen op elk moment observeren. Maar de zekerheid dat je wordt bespied, verandert de machtsbalans tussen burgers en staat op een radicale manier. Ze reduceert burgers tot onderdanen.

Maar ook hackers dringen door in onze privésfeer en breken digitaal in bedrijven in.

SNOWDEN: Een hacker kan het nummer van uw creditcard stelen, hij kan pijnlijke foto’s op uw Facebookpagina plaatsen of naar boulevardkranten onder uw naam mails sturen die een schandaal kunnen veroorzaken. En daarbij kan hij betrapt worden. Maar regeringen gebruiken signalen van een mobieltje als lokmiddel voor dodelijke drones zonder precies te weten wie dat mobieltje nu juist op zak heeft. Ze slaan gewoonten op van mensen die naar porno kijken om die te discrediteren. Ze plaatsen burgers op no-flylijsten en beperken hun reisvrijheid alleen omdat die misschien een verdacht telefoonnummer gekozen hebben. En ze gebruiken private webcams om mensen te identificeren die ze vervolgens in geheime gevangenissen stoppen en folteren. Ik vind dat dit een enorm verschil is.

U karakteriseert uzelf als ‘whistleblower’. Als iemand die op grond van zijn geweten misstanden in bedrijven, administraties en regeringen onthult. Bij de NSA zeggen ze dat u een mogelijk ambtsmisbruik intern had moeten melden. In de Verenigde Staten ligt een aanklacht wegens overtreding van de Amerikaanse spionagewetgeving tegen u klaar. Hebt u te snel bij de publieke opinie uitgepakt?

SNOWDEN: Klaar en duidelijk: ik heb meermaals en omstandig mijn bezwaren geuit tegen het misbruik van de wettelijke basis waarop de NSA opereert. De NSA bezit berichten over interne e-mails die ik daarover geschreven heb. De bewering dat er geen bewijs is voor mijn waarschuwingen is vals. Elk congreslid kan bij het hoofd van de juridische afdeling van de NSA zijn licht opsteken.

Waarom gebeurt dat niet? Dat zou u misschien heel wat jaren gevangenis kunnen besparen.

SNOWDEN: Ze zeggen dat ik me niet aan bepaalde interne procedures van de NSA gehouden zou hebben. Maar dat kon ik helemaal niet, omdat ik niet direct bij de NSA in dienst was.

Nadat u bij de CIA was weggegaan, werkte u voor private firma’s die onder contract met de NSA staan, voor Dell en Booz Allen Hamilton.

SNOWDEN: Daardoor genoot ik geen duidelijke juridische bescherming als ik een misbruik wilde melden.

Uw critici beweren dat u door het ontvreemden van die documenten het leven van Amerikaanse burgers in gevaar gebracht zou hebben.

SNOWDEN: De bewijzen daarvoor zijn ze tot vandaag de dag schuldig gebleven. Door die publicaties werd niemand schade berokkend, laat staan dat iemand om het leven kwam. Van de journalisten die ik tot deelgenoot maakte, heb ik verlangd dat ze vóór de publicatie van de documenten bij hun respectieve regeringen navraag zouden doen om te waarborgen dat ze niet per abuis materiaal zouden publiceren dat iemand in gevaar zou kunnen brengen.

De NSA beweert het tegendeel.

SNOWDEN: De geschiedenis zal erover oordelen wat juist en verkeerd is. Ik ben gelukkig dat ik nu weer direct aan het woord kan komen en me kan inzetten. En helemaal om het even wat met mij gebeurt: met wat ik deed, kan ik goed leven. Een jaar geleden moest ik er immers nog van uitgaan dat ik er zelfs niet meer in zou slagen uit Hongkong weg te raken.

Via wegen die tot nu toe niet precies gereconstrueerd kunnen worden, slaagde u erin daar de luchthaven te bereiken zonder gearresteerd te worden. U wilde naar Zuid-Amerika. Toen u in Moskou een tussenlanding maakte, vernam u dat de Amerikaanse autoriteiten uw pas geannuleerd hadden. Sindsdien zit u vast in Poetins Rusland.

SNOWDEN: Ik heb nooit een happy end verwacht. Hoe zou ik ook, als je de machtigste mensen ter wereld zo openlijk uitdaagt?

Hebt u nooit getwijfeld? Geen spijt, geen angst, geen nachtmerries?

SNOWDEN: Ik wist dat het afgelopen zou zijn met mijn toch tamelijk gelukkig leven met mijn familie, met de mensen van wie ik hou. Maar ik wilde niet dat ze in een wereld leefden waarin het recht van geen tel meer is. Als u zou zien wat ik zag en als u wist dat één enkele stem zou volstaan om ons allemaal een nieuwe kans te geven, wat zou u dan doen?

In elk geval trof u een beslissing die bepalend is voor uw leven. U weet niet of u ooit weer vrij kunt leven, met name in uw geboorteland, de Verenigde Staten.

SNOWDEN: Ballingschap was altijd al een straf: gescheiden zijn van de mensen die je liefhebt. Maar ik weet dat ze achter mijn beslissingen staan. Ik kan elke avond met de zekerheid naar bed gaan dat het juist is wat ik gedaan heb. Daaruit put ik een diep gevoel van tevredenheid. En ik weet ook dat we elkaar allemaal zullen terugzien.

U was al jarenlang op de hoogte van de geheime bespiedingsprogramma’s van de NSA. Ook u werkte loyaal voor de controlestaat. Wat was de spreekwoordelijke druppel die het vat deed overlopen?

SNOWDEN: Ik kende al geruime tijd programma’s zoals ‘Prism’…

… waarmee de NSA bij negen Amerikaanse concerns onze communicatie aftapt, zoals bij Google, Facebook, Apple, Microsoft.

SNOWDEN: Ik was op de hoogte van de globale controle door bijvoorbeeld ‘Boundless Informant’…

… uit dat programma blijkt onder andere in welke landen de NSA gegevens controleert of uit welke landen ze gegevens krijgt.

SNOWDEN: En ik wist van de anticonstitutionele controle van Amerikaanse burgers door het overkoepelende programma ‘Stellar Wind’.

U had anoniem contact opgenomen met journalisten. Uw codenaam was ‘Verax’. Dat betekent ongeveer zoveel als: hij die de waarheid spreekt.

SNOWDEN: Ja, maar ik had eerst de mogelijkheid opengelaten om me terug te trekken, een achterpoortje zeg maar. Ik hoopte dat mijn interne klachten consequenties zouden hebben. Maar toen kwam James Clapper.

Aan de nationale directeur van de inlichtingendiensten werd in maart 2013 tijdens een hearing van de Amerikaanse senaat gevraagd of de NSA gegevens van miljoenen Amerikanen verzamelde.

SNOWDEN: En Clapper zei gewoon: ‘No Sir.’

Hij zei: ‘Niet opzettelijk.’

SNOWDEN: Met die verbazingwekkende leugen stak hij de Rubicon over. Hij loog live tegen de hele wereld, tegen het Amerikaanse volk. De senatoren wisten dat hij loog. Maar niemand deed zijn mond open. Op dat moment begreep ik dat ik de morele verplichting, de verantwoordelijkheid had om te handelen en alles publiek te maken.

Heeft de controlestaat zich verzelfstandigd, is de NSA een staat in de staat?

SNOWDEN: Die staat in de staat, de ‘nationale veiligheidsstaat’, bestaat. De machtigen in het leger en in de inlichtingendiensten halen zelfs hun schouders op als er een nieuwe president aantreedt. Daarvan nemen ze kennis alsof het om een weerbericht ging. Ze zijn zeer machtig, maar niet onoverwinnelijk. Als de Clappers op deze wereld zich voor hun daden evenzeer moeten verantwoorden als iedere andere burger, kunnen we de nationale veiligheidsstaat beteugelen. Om dat te bereiken, moet de wetgeving gewijzigd worden.

Maar de NSA, die je kunt zien als een systeem dat gedurende decennia gegroeid is, blijkt al lang machtiger te zijn dan de wetten. Medewerkers van de geheime dienst bejubelen het ‘gouden tijdperk’ van de controle.

SNOWDEN: Het slechte nieuws is dat de technische infrastructuur van de controlestaat bestaat, zowel in de Verenigde Staten als in Europa. Deze systemen capteren elke dag miljarden communicatiegegevens van Amerikaanse en Europese burgers, ze analyseren ze en slaan ze op. En naarmate de technologie voortschrijdt, wordt de controle almaar meer gesystematiseerd. Ze wordt almaar eenvoudiger en goedkoper. In de toekomst moeten we dus een dramatische toename van de controle verwachten. Het goede nieuws is dat al deze programma’s zich bij een toetsing door onafhankelijke rechtbanken niet zullen kunnen handhaven, niet in de Verenigde Staten en ook niet in Europa.

Vanwaar uw optimisme dat het ooit zover komt?

SNOWDEN: Het centrale probleem van de Amerikaanse politiek is dat functionarissen zo goed als nooit rekenschap hoeven af te leggen voor hun wangedrag. Niet voor oorlogsmisdaden, niet voor foltering en ook niet voor de systematische schending van de constitutie. Maar de politieke klasse onderschat de intelligentie van de publieke opinie. Het duurt lang, voor we woedend worden. Maar het duurt ook lang voor we vergeven.

Gelooft u dat Duitsland mondiaal een pioniersrol kan spelen voor het bereiken van meer bescherming in het digitale tijdperk? Waarom eigenlijk? Kanselier Merkel blijkt erg terughoudend te zijn. En een Duits-Amerikaans ‘No Spy-verdrag’ komt niet tot stand.

SNOWDEN: Dat is een zeer belangrijk punt. Politici in Duitsland zouden zich veel duidelijker moeten uitspreken en voor de bescherming van de privésfeer moeten opkomen. Want uitgerekend Duitsland heeft nu de grote kans om de mensenrechten te bevorderen, en dat niet alleen voor de Duitsers, maar voor alle mensen ter wereld. De bewering dat het trans-Atlantisch partnerschap daaronder zou lijden is niet erg geloofwaardig. Gelooft men in Duitsland werkelijk dat de Verenigde Staten de Duitsers zouden bestraffen als ze de mensenrechten respecteren?

Er zou nog een andere reden voor die terughoudendheid kunnen zijn, namelijk dat de Duitse inlichtingendiensten met dezelfde methoden als de NSA opereren.

SNOWDEN: Massale controle is een globaal probleem. We hebben dus globale oplossingen nodig. Op technisch vlak behoort daartoe dat we onze veiligheidsstandaards mondiaal zodanig verbeteren dat massaal controleren gewoon te duur wordt. Maar zolang landen hun eigen wetgeving kunnen omzeilen door met buitenlandse partners samen te werken, kan niemand tegen misbruik beschermd worden, nergens. Wat de Duitse inlichtingendiensten betreft: ook zij werken met soortgelijke methoden als de NSA. Inderdaad hadden medewerkers van de Duitse inlichtingendiensten toegang tot het X-Keyscoreprogramma van de NSA dat onder andere miljarden Duitse communicatiegegevens uitvlooit. Om het in alle duidelijkheid te zeggen: de grondwettelijke rechten van elke burger in Duitsland werden geschonden. En wel zonder enige rechtvaardiging of motivering.

Erger nog: blijkbaar dienden de mobiele telefoonsignalen van een Duits staatsburger als doelgegevens voor een Amerikaanse droneaanval in Pakistan waarbij diens broer in november 2010 werd gedood. Leverde de Duitse inlichtingendienst deze gegevens aan de Verenigde Staten? Worden zulke gegevens ook nu nog uitgewisseld?

SNOWDEN: Blijkbaar gebeurde dat. De Duitse diensten liggen samen met de Amerikanen onder dezelfde deken. Alleen zo kan ik het verklaren dat facties binnen de Duitse regering zich verzetten tegen een onderzoek van de NSA-praktijken. Blijkbaar worden nog altijd feiten verheimelijkt waarover de publieke opinie verbolgen zou zijn als ze zouden uitlekken.

Hoe komt het dat u zo veel details kent van de NSA-activiteiten in Duitsland?

SNOWDEN: Omdat ik me bij de NSA persoonlijk met de communicatie uit Duitsland bezighield.

Namelijk?

SNOWDEN: Daarover kan ik niets precies zeggen. Die vragen kunnen maar beter in de onderzoekscommissie gesteld worden. Dan kan ik daarop antwoorden.

Critici beweren dat u niet echt iets nieuws kunt bijdragen aan de opheldering. De vele duizenden documenten die de inzet vormen zijn immers blijkbaar niet in uw bezit, maar bij journalisten die uw vertrouwen genieten.

SNOWDEN: Wie zoiets beweert, weet ofwel niet welke beroepservaring ik heb, of hij tekent bewust een vals beeld van de situatie.

Wat zou u met een getuigenverklaring voor de NSA-commissie kunnen ophelderen?

SNOWDEN: In de cenakels van de inlichtingendiensten gold ik als een van de beste experts voor internetcontrole en contraspionage in het internet. De trainingsacademie voor contraspionage van het Amerikaans ministerie van Defensie liet me speciaal overvliegen om gekwalificeerde controle-experts verder op te leiden. Een feit is ook: ik stond persoonlijk aan het hoofd van de informatievergaring en de analyseoperaties. Daarbij maakte ik gebruik van systemen die bijvoorbeeld op grote schaal communicatie van Duitsers capteren. Ik weet hoe deze systemen technisch functioneren, ik ken de overeenkomstige richtlijnen. Het zou me verbazen als afgevaardigden van het Duits parlement werkelijk geloven dat ze niets nieuws zouden opsteken als ik dat allemaal zou uiteenzetten.

Een van uw advocaten onderhandelt al geruime tijd met de Amerikaanse regering over uw mogelijke terugkeer naar de Verenigde Staten. Hoe realistisch is dat?

SNOWDEN: Ik kan het alleen maar herhalen: om het even wat er met mij gebeurt, ik ben met mezelf in het reine. En het belangrijkste is toch al bereikt: de mensen laten zich de massale controle niet meer welgevallen. Ze willen hun vrijheid niet ten gunste van een vermeende veiligheid opgeven. In de loop van het voorbije jaar is duidelijk geworden dat al die controleprogramma’s niet hielpen om ook maar één enkel mensenleven voor een terroristische aanslag te behoeden. Het grootste succes waarmee ze konden uitpakken was dat ze konden bewijzen dat een taxichauffeur geld naar Somalië had overgeschreven. Dat had men ook met klassieke methoden kunnen achterhalen.

In Duitsland zouden tips van de NSA op een beslissende manier bijgedragen hebben aan het opdoeken van een islamistische terroristische cel. De zogenaamde Sauerlandgroep stond op het punt een aanslag te plegen.

SNOWDEN: De NSA heeft ‘daaraan bijgedragen’. Maar massale bespieding op zich heeft nog geen enkele aanslag verhinderd. Maar neem nu eens aan dat het anders was. Nemen we dus aan dat men op die manier een terroristische aanslag zou kunnen voorkomen. Zou dat het misbruik rechtvaardigen? Als de CIA het bewijs zou kunnen leveren dat haar folterprogramma’s levens hebben gered, zou u dan willen dat uw regering deze programma’s overneemt?

Er kan en er mag geen absolute veiligheid zijn, ook al is dat een soms onuitstaanbare gedachte?

SNOWDEN: Doelgerichte controle op basis van een concrete verdenking en op basis van gerechtelijke besluiten kan en moet verder plaatsvinden. Maar het globale controlesleepnet mag niet verder worden uitgeworpen.

Maar daar ziet het juist naar uit. De hervormingscommissie van de Amerikaanse president deed 46 voorstellen. Barack Obama nam er slechts een paar van over. Het Congres presenteerde een tamelijk lauwe compromiswet.

SNOWDEN: De ambtstermijn van president Obama loopt stilaan af. Het is zijn grote kans. Hij zou met één pennenstreek aan alle controlepraktijken een einde kunnen maken, met één besluit. Hij heeft nu een waarlijk historisch mandaat. Hij zou een land kunnen achterlaten dat eindelijk weer met verantwoordelijkheidsbesef omgaat met ons aller recht op een privésfeer. Want daar gaat het toch om: wat het betekent een vrij mens te zijn.

DOOR KATJA GLOBER EN MARTIN KOBBE; © Stern

‘Obama zou met één pennenstreek aan alle controlepraktijken een einde kunnen maken.’

‘Massale bespieding op zich heeft nog geen enkele aanslag verhinderd.’

‘Ik kan het alleen maar herhalen: om het even wat er met mij gebeurt, ik ben met mezelf in het reine.’