Russische tanks, gespierde verklaringen en propaganda in de media: het lijkt alsof de Koude Oorlog de voorbije weken aan een revival bezig is op de Krim. Dat wereldbedreigende conflict tussen het Oostblok en het Westen had destijds niet alleen het voordeel van de duidelijkheid, het had paradoxaal een kalmerende impact op de wereldpolitiek. ‘Een bloedig conflict zoals de burgeroorlog in Syrië of de Joegoslaviëoorlog had tijdens de Koude Oorlog nooit plaatsgevonden.’
Is de Koude Oorlog terug? Wat begon als een protestbeweging tegen het corrupte politieke bestel in Oekraïne dreigt te escaleren tot een gewapend conflict. Russische tanks, helikopters en grondtroepen overspoelen de Krim en bezetten in commandostijl de strategische punten. Zowel de Russische Doema als het lokale parlement op de Krim wil het schiereiland – een autonome republiek binnen Oekraïne – voorgoed bij de Russische Federatie inlijven.
Sinds de instorting van de Sovjet-Unie in 1991 is de Koude Oorlog voorbij, maar de spanning tussen de oude machtsblokken is sindsdien nooit verdwenen. De grote ideologische tegenstellingen zijn met de verdamping van het communisme opgeheven, maar dat betekent lang niet dat Oost en West elkaar vertrouwen. Ook vandaag vertellen de westerse en de Russische media een nagenoeg volledig verschillend verhaal. Bijgevolg vinden de Europeanen de Russische houding schandelijk, agressief, imperialistisch en onbegrijpelijk. En vinden de Russen de Europese houding, welja, onbegrijpelijk, imperialistisch, agressief en schandelijk.
Zelfs over de begindatum van de Koude Oorlog zijn Oost en West het niet eens. In het Westen geldt een radiotoespraak van Jozef Stalin uit 1946 als het klassieke beginpunt. Daarin vroeg de Grote Leider zijn bevolking ‘bereid te zijn om offers te brengen’, want er kondigde zich een nieuw conflict met het Westen aan. Enkele maanden later hield Winston Churchill dan weer zijn beruchte speech in Fulton, Missouri, waarbij hij gewag maakte van een ‘IJzeren Gordijn’, van het Poolse Szczecin (in het Duits: Stettin) tot het Italiaanse Triëste, dat Europa in tweeën sneed.
Het boterde op dat moment al langer niet tussen Oost en West. Volgens emeritus professor internationale politiek Yvan Vanden Berghe (UA) begint de Koude Oorlog eigenlijk in 1917, toen de Oktoberrevolutie een communistische supermacht creëerde die vanaf 1922 de Sovjet-Unie zou heten. ‘De aanwezigheid van een communistische staat was voor de kapitalistische landen onaanvaardbaar’, zegt Vanden Berghe. ‘Eigenlijk waren de westerse grootmachten banger van de Russen dan van de nazi’s. Vanaf 1945 pleit Churchill er openlijk voor om het Duitse leger deels intact te houden, om samen tegen “de Rus” te kunnen strijden. De Amerikaanse president Harry Truman vond dat de nazi’s en de communisten elkaar maar moesten uitmoorden.’ Maar de tegenstelling is veel fundamenteler, meent Vanden Berghe: ‘Russen hebben nog altijd de oude feodale mentaliteit, die versterkt wordt door de orthodoxie. Daarom geloven zo veel Russen bijvoorbeeld dat homoseksualiteit niet bestaat, en begrijpen ze niet waarom wij dat verdedigen.’
Zelfs toen Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie samen tegen nazi-Duitsland streden, was het wederzijdse wantrouwen groot, al werd daarover nooit openlijk gecommuniceerd. Tijdens het bondgenootschap kenden de Britten nagenoeg alle Duitse militaire bewegingen aan het Russisch front, maar Stalin werd daar nooit van op de hoogte gebracht. De Russen zelf werden namelijk minstens even intensief afgeluisterd. Vanaf 1942 beloofden de westerlingen elk jaar opnieuw om een tweede front te openen, om zo de enorme druk op de Russische troepen te verlichten. Toch gebeurde het pas in 1944, toen de Russen de Duitsers op eigen kracht al aan het terugdringen waren. Vanden Berghe: ‘Tot op vandaag zijn de Russen ervan overtuigd dat de Britten en de Amerikanen enkel hebben aangevallen om de Sovjet-Unie tegen te houden, en niet om de nazi’s te verslaan.’
Vernedering in Joegoslavië
De wereld, die door de Tweede Wereldoorlog zo door elkaar was geschud, kreeg een structuur die aan duidelijkheid weinig te wensen overliet. Voortaan was er het kapitalistische Westblok en het communistische Oostblok. Landen hadden doorgaans niet de keuze tot welk blok ze behoorden: zowat het hele Europese vasteland ten oosten van Berlijn kreeg regimes die schatplichtig waren aan Moskou. Alleen Griekenland, Joegoslavië en Albanië ontsnapten aan de sovjetisering. Het Westen richtte de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) op als verdedigingsmechanisme tegen het Oosten, het Oosten organiseerde het Warschaupact als verdediging tegen het Westen.
Binnen die twee totaal verschillende werelden hadden gewone burgers aan beide kanten één ding gemeen: ze hadden geen idee van wat er zich aan de andere kant van het Gordijn bevond. ‘Eigenlijk keken we op dezelfde manier naar elkaar’, zegt professor Russische geschiedenis Raymond Detrez (UGent). ‘Ofwel geloofde je als Sovjetburger alles wat Pravda of Izvestija schreven, en dan dacht je dat het Westen de meest verschrikkelijke plaats ter wereld was. Ofwel geloofde je er niets van, maar dan had je ook het raden naar hoe het er wél toeging.’
‘Je kon je er niets bij voorstellen’, vertelt de Antwerps-Russische schrijver Aleksandr Skorobogatov over zijn jeugdjaren. ‘We hoorden gewoon niets over het Westen. Zelfs over de andere Oostbloklanden hadden we nauwelijks informatie. Je voelde wel dat er iets niet klopte aan wat de kranten schreven, maar het was bijzonder moeilijk om erachter te komen wat.’
Het wantrouwen tussen beide machtsblokken had een groot voordeel: het zorgde ervoor dat het in Europa nooit tot grootschalig oorlogsgedruis kwam. ‘Beide blokken waren zo bang van elkaar dat ze er altijd in slaagden om de lont er op tijd uit te trekken’, zegt Detrez. ‘Ze konden druk uitoefenen op hun bondgenoten in lokale conflicten, zodat de agressie toch enigszins beperkt bleef. Die controle bestaat nu niet meer. Een bloedig conflict zoals de burgeroorlog in Syrië of de Joegoslaviëoorlog had tijdens de Koude Oorlog nooit plaatsgevonden.’ Net die Joegoslaviëoorlog was voor de prille Russische Federatie een pijnlijk ontwaken. ‘Joegoslavië was een traumatische ervaring voor de Russen’, zegt Skorobogatov. ‘Rusland heeft een eeuwenoude vriendschapsband met Servië en Montenegro, maar heeft niet kunnen verhinderen dat Joegoslavië uiteenviel. Bij het internationale overleg merkten de Russen dat niemand rekening hield met hun wensen, en dat ze niet konden reageren. Dat is bijzonder vernederend voor een land dat op wereldvlak een supermacht was geweest.’
De twee Gorbatsjovs
Over één kwestie zijn West en Oost het vandaag toch eens: het Westen heeft gewonnen, en daar balen de Russen nog altijd om. Niet zozeer omdat het communisme inklapte, maar omdat ze niet langer deel uitmaken van een wereldmacht. Het land dat veertig jaar voordien de eerste mens de ruimte in schoot, slaagde er plots niet meer in om pen-sioenen uit te betalen. Rusland sleepte zich van crisis naar crisis, er heerste volslagen wetteloosheid, op straat gold de wet van de sterkste. Vladimir Poetin noemde de instorting van de Sovjet-Unie ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de vorige eeuw’. ‘Voor Poetin is die periode nog altijd een regelrecht trauma’, zegt Vanden Berghe. ‘Hij wil het koste wat het kost vermijden om de nieuwe Michaïl Gorbatsjov te worden.’
Er is in de recente Russische geschiedenis geen figuur die het verschil in perspectief tussen Oost en West beter aantoont. In het Westen wordt Gorba-tsjov als een eerbiedwaardig leider beschouwd, die de moed had om het rotte communistische systeem op te heffen. Maar de meeste Russen vinden hem een mislukkeling en een verrader. Zijn hervormingen die de vastgelopen economie weer aan de praat moesten krijgen, hadden een hinderlijk neveneffect: ze deden – per ongeluk – de Sovjet-Unie imploderen. Gorbatsjov was naïef, vindt Vanden Berghe. ‘Hij ging ervan uit dat de satellietstaten de Sovjet-Unie eeuwig trouw zouden blijven. De Sovjet-Unie had hen namelijk van de nazi’s bevrijd, en had daarvoor miljoenen manschappen opgeofferd.’ De Russen hebben het Gorbatsjov nooit vergeven. Toen hij bij de presidentsverkiezingen van 1996 als onafhankelijke kandidaat opkwam, behaalde hij nauwelijks 0,5 procent van de stemmen. Zelfs in een land waar verkiezingen sinds mensenheugenis vervalst worden, is dat een blamage.
In het Westen is het oude referentiekader ondertussen verdwenen. Sinds de instorting van de Sovjet-Unie is de Russische Federatie geen economische of militaire concurrent meer, veeleer een armlastige nostalgicus. Een buurman met wat vreemde trekjes en een luidruchtige hond, maar geen reële bedreiging voor de wereldvrede. In Rusland is het referentiekader hetzelfde gebleven: het Westen is nog altijd ‘De Vijand’, die in Russische ogen vastberaden lijkt om het vaderland te annexeren en zijn bevolking over de kling te jagen. Alleen heeft die vijand van weleer ondertussen alle oude landen van het Warschaupact in de Europese Unie ondergebracht. De Baltische staten, tot 1991 een integraal deel van het Sovjetterritorium, werden zelfs lid van de NAVO. Ook Georgië zocht onder president Micheil Saakasjvili nadrukkelijk aansluiting bij Europa. Kazachstan, Oezbekistan en de andere Centraal-Europese landen richtten zich economisch op China.
Radeloos Rusland
En nu keert ook Oekraïne zich dus nadrukkelijk naar Europa. Oekraïne, wat letterlijk ‘grensstreek’ betekent, is al sinds de middeleeuwen onlosmakelijk verbonden met de Russische cultuur. Tot 1240 was Kiev zelfs de hoofdstad van het oude Rusland. Sinds de zeventiende eeuw werd zowat heel Oekraïne als protectoraat van de Russische tsaar gaandeweg gerussificeerd. Vorige eeuw was het de graanschuur én het Ibiza van de Sovjet-Unie. Dat uitgerekend Oekraïne nu in de Europese invloedssfeer dreigt te komen, maakt de Russen dan ook doodsbenauwd. Het zou betekenen dat de laatste buffer met het Westen wegsmelt.
‘Vanuit Russisch standpunt is die evolutie heel bedreigend’, waarschuwt Detrez. ‘Wij vinden Poetins reactie drastisch, maar ik ben ervan overtuigd dat om het even welke Russische leider zo zou hebben gereageerd.’ Ook Vanden Berghe begrijpt de houding van de Russische president: ‘Het Westen en Europa moeten begrijpen dat ze toch iets aan Rusland moeten laten. Er was een impliciete afspraak dat Oekraïne tot hun invloedssfeer zou blijven behoren. Dat Oekraïne nu zo expliciet gesteund wordt door Europa is voor de Russen onverdraagbaar.’
Het valt te betwijfelen of de spanning op de Krim ook effectief tot een gewapend conflict zal leiden. Het Westen heeft de neiging de macht van Rusland te overschatten, vindt André Gerrits, professor Russische politiek aan de Universiteit van Leiden. ‘Eigenlijk voert Rusland met de bezetting van de Krim een achterhoedegevecht. Het verliest invloed in alle voormalige Sovjetrepublieken. Het heeft geen echte betrouwbare internationale bondgenoten meer. Geen enkel land zal de Krim ooit als deel van Rusland erkennen. Het drastische ingrijpen toont vooral hoe zwak Poetin eigenlijk staat.’
En dus is de Krimcrisis geen voorbode van een nieuwe Koude Oorlog. Daarvoor is het conflict te lokaal, de inzet te banaal, en zijn de Russen gewoon te radeloos en te geïsoleerd. ‘Ik vermoed dat de spanningen tussen Oost en West nog wel even zullen voortduren’, zegt Vanden Berghe. ‘Als er ooit weer een Koude Oorlog komt, zal het met China zijn, en staat Rusland waarschijnlijk aan onze kant. Dan zal onze gezamenlijke christelijke achtergrond toch weer de bovenhand halen.’
Yvan Vanden Berghe, De Koude Oorlog. Een nieuwe geschiedenis 1917-1991, Acco, 524 blz., 39,50 euro.
DOOR JEROEN ZUALLAERT
‘Sinds de instorting van de Sovjet-Unie is de Russische Federatie een buurman met vreemde trekjes en een luidruchtige hond, maar geen reële bedreiging voor de wereldvrede.’
