Naar aanleiding van de arrestatie van Robert Hanssen, een FBI-agent die voor Moskou werkte, wijzen Russen en Amerikanen wederzijds vijftig diplomaten uit.
Rijdend over het zuidelijke gedeelte van de grote ringweg rond Moskou is de betonnen kolos zichtbaar: het hoofdkwartier van de Russische buitenlandse inlichtingendienst, de SVR. Het is een vanwege de oninteressante architectuur onopvallend gebouw, maar de ligging is wel uitzonderlijk mooi. De lommerrijke omgeving van ‘Jasenevo’ doet al vermoeden dat hier zeker niet de kantoren zijn gevestigd van een of ander ministerie. De prachtige bossen vormen een natuurlijke bescherming tegen pottenkijkers en afluisteraars.
Ze heten dan ook ‘de mannen uit het bos’, de leden van de buitenlandse inlichtingendienst. Ze voelen zich beter dan hun FSB-collega’s in de Loebjanka, het hoofdkwartier van de Russische geheime dienst, dat ligt op een steenworp afstand van het Kremlin. In de tijd van de KGB en vroeger nog de NKVD, was de Loebjanka het toneel van menige executie. Het woord Loebjanka alleen al deed bij veel Russen de koude rillingen over de rug lopen. De ‘bosbroederschap’ wenst niet geassocieerd te worden met de met bloed bevlekte keldermuren van de Loebjanka, een neo-klassieke moloch van veel graniet. Daarvoor zijn deze mannen, die hun talen spreken, te fijn besnaard.
Toch is alle beschaving van de SVR-agenten schone schijn. Tot zeer recent was het nekschot nog altijd het eindresultaat van inlichtingenwerk. Aldrich Ames was de ‘voorganger’ van de kort geleden gearresteerde Robert Hanssen, de Amerikaanse FBI-agent die vijftien jaar lang voor Moskou heeft gewerkt. Ames verried vele Amerikaanse ‘mollen’ in Rusland, van wie er zeker tien zijn geëxecuteerd. De vriendelijke sovjetleider Mikhaïl Gorbatsjov maakte met een simpele handtekening een einde aan hun leven.
Onder de bezielende leiding van Gorbatsjov kwam bijna tien jaar geleden een einde aan de Sovjet-Unie. Ook de KGB werd toen onttroond. De geheime dienst werd ontbonden, kreeg een andere naam en veel medewerkers werden naar huis gestuurd.
De buitenlandse inlichtingendienst werd onafhankelijk – in naam. De nieuwe dienst telde 12.000 medewerkers toen Jevgeni Primakov de baas werd. De inmiddels ex-premier dunde de gelederen aardig uit, maar behoedde de SVR voor algehele onttakeling. Ondanks de chaos die was toegeslagen in de hoogste regionen van de macht in die periode, bleef de inlichtingenmachine doordraaien. Een mol als Hanssen bijvoorbeeld ging niet verloren.
TEN PROOI AAN DE CHAOS
Joeri Sjvets, een ex-KGB’er die in de jaren tachtig in de ambassade van de Sovjet-Unie in Washington werkte, zegt dat de toenmalige agenten die de spion binnen de FBI ‘runden’, ‘heel goed beseften wat voor gevaar de puinhoop in het land inhield voor Hanssen’. Het was daarom, volgens Sjvets, dat Hanssen werd ‘bevroren’. In 1999 zou er pas weer contact met hem zijn opgenomen. Maar heel lang heeft Moskou geen plezier meer gehad van Hanssen. Prutswerk van de huidige Russische inlichtingenofficieren is de FBI-spion noodlottig geworden, meent Sjvets. Ook de gewone post werd gebruikt om met hem contact te onderhouden. ‘Dat grenst voor mij aan het barbaarse. Toen ik in Washington werkte, twijfelde ik er niet aan dat al mijn post werd nagetrokken.’
Niet alleen Hanssen is ten prooi gevallen aan de chaos in Rusland, is de opvatting van Sjevts. ‘De afgelopen tien jaar zijn er in de Verenigde Staten meer namen onthuld van SVR-agenten dan in de hele voorgaande spionagegeschiedenis van de Sovjet-Unie. Onze vorige president begreep niets van inlichtingenwerk. Ik hoop dat met zijn opvolger Poetin de situatie verbetert. De SVR is nu een vergiet.’
De wens van Sjvets gaat nu in vervulling. Vladimir Poetin, zelf een ex-KGB’er, verafgoodt alles wat met inlichtingenwerk te maken heeft, zo blijkt uit zijn biografie van een jaar geleden. Het ‘bosbroederschap’ is voor hem het belangrijkste personeelsbestand waaruit hij put. Het hoofd van de Russische veiligheidsraad, Sergej Ivanov, is de allereerste vertrouweling van de president. Hij is afkomstig uit het ‘bos’ en geldt als de ontwerper van het nieuwe Russische buitenlandse beleid: vriendschappen opfrissen en sluiten met alle landen waarmee de Amerikanen problemen hebben, zoals Iran, Irak, Cuba en Noord-Korea. ‘Opkomen voor Russische belangen’ heet dat officieel.
Het aantal Russische diplomaten in Washington dat zich met inlichtingenwerk bezighield, was begin jaren negentig aanzienlijk gekrompen. Sinds Primakovs premierschap en de komst van Poetin zou dat aantal weer flink zijn toegenomen. Volgens een Russische krant zou het weer volledig terug zijn op het niveau van voor de perestrojka. Oleg Kaloegin, een ex-KGB-generaal, veronderstelt dat in de Amerikaanse beschuldiging een kern van waarheid zit, omdat vroeger per slot van rekening tweederde van al het ambassadepersoneel KGB’ers waren. Vanwege dit grote aantal diplomaten dat nu ‘werk doet dat onverenigbaar is met hun status’, zoals dat heet, zou al bij president Bill Clinton zijn aangedrongen op stappen tegen de Russische vertegenwoordiging in Washington.
Het is onzeker of met de huidige afruil van Russische en Amerikaanse diplomaten de spionageaffaire Hanssen ook is beëindigd. Volgens bronnen binnen de CIA is binnen de SVR nu een grootscheepse spionnenjacht gaande. Want de grote vraag blijft namelijk wie Hanssen verraden heeft. Is deze mol al overgelopen? Was de boosdoener Sergej Tretjakov, een hoge Russische inlichtingenofficier die in New York bij de Verenigde Naties werkte en overliep in oktober? Of graaft deze mol verder en is hij nog steeds actief? De economische malaise in Rusland maakt het volgens specialisten praktisch onmogelijk dat de gaten in het vergiet van Sjvets allemaal worden gedicht.
Wessel De Jong
