Marleen Teugels
Marleen Teugels Marleen Teugels is onderzoeksjournalist en auteur. Haar onderzoeksartikelen verschijnen hoofdzakelijk in het tijdschrift Knack. De voorbije zes jaar is ze als docent onderzoeksjournalistiek verbonden aan meerdere journalistieke opleidingen.

Tijdens de bombardementen in de Balkan heeft de Navo wapens met verarmd uranium gebruikt. Die zijn zeer gevaarlijk voor mens en natuur en worden door wetenschappers rechtstreeks in verband gebracht met het Golfoorlogsyndroom.

Kunnen de Kosovaarse vluchtelingen eigenlijk nog wel veilig terug naar huis? Diverse bronnen waarschuwen dat bij de bombardementen in Joegoslavië verarmd uranium (VU) is gebruikt. Dat kan in de Balkan nog miljoenen jaren voor radioactieve en toxische besmetting zorgen. Bovendien zijn bij de explosies een groot aantal andere giftige stoffen vrijgekomen en dus kunnen gevaarlijke cocktails ontstaan waarvan niemand op dit moment kan zeggen wat de precieze impact is voor mens en milieu.

In april nog antwoordde de Belgische minister van Defensie, Jean-Pol Poncelet (PSC) op een vraag van Hugo Van Dienderen (Agalev) “…dat België geen VU-wapens gebruikt”. Maar of de Navo-bondgenoten dergelijke wapens gebruikten, daarover wenste de minister zich niet uit te spreken. Het heeft lang geduurd voor de Navo het zelf durfde te bekennen, maar op 3 mei was het zover: generaal-majoor Chuck Wald geeft publiekelijk toe dat de US Air Forces in de oorlog om Kosovo wapens gebruiken die gedeeltelijk van verarmd uranium zijn vervaardigd. Het gaat om de antitankmunitie waarmee de 35 mm-kanonnen van de A-10 “Warthog” vliegtuigen zijn uitgerust – tuigen die ook al in 1991, tijdens de Golfoorlog tegen Irak, hun “sporen hebben verdiend”. De Navo geeft dus toe dat ze VU-wapens heeft gebruikt, maar minimaliseert wel de gevolgen.

Nu sinds Operation Desert Storm evenwel meer en meer oorlogsveteranen en Irakezen ernstig ziek worden en een toenemend aantal artsen en wetenschappers dit in verband brengt met het gebruik van VU-wapens, groeit de kritiek op deze nieuwe generatie wapens. Aanvankelijk vooral vanuit Angelsaksische hoek, sinds kort ook elders in Europa. De vrees leeft dat verarmd uranium in de vruchtbare landbouwgrond en de grote steden van de Balkan voor nog groter onheil zou kunnen zorgen dan in de woestijngebieden van Irak, Saudi-Arabië en Koeweit.

Is verarmd uranium gevaarlijk voor de volksgezondheid? “Verarmd uranium is 40 procent minder radioactief dan natuurlijk uranium dat in de bodem zit”, reageert een lid van de Navo-persdienst. Waarna de man enthousiast verder gaat: “Voor militaire doeleinden is verarmd uranium zeer interessant. Het is bijna de zwaarste stof die in de natuur voorkomt. Het penetreert zeer goed. Projectielen met VU-omhulsels kunnen zeer goed dienen om pantserstaal te doorboren. Het gebruik van VU heeft, naar mijn weten, in Irak geen gevolgen gehad voor de gezondheid. VU is immers geen gevaarlijk product. Het wordt door de burgerluchtvaart gebruikt om vliegtuigen te stabiliseren. Het staat, denk ik, ook niet op de lijst van het International Committee on Radiation Protection. De gezondheidsproblemen van de veteranen van de Golfoorlog worden voornamelijk in verband gebracht met de chemische wapens die de Irakezen tijdens de oorlog hebben gebruikt.”

TOXISCH EN RADIOACTIEF

Het US Army Environmental Policy Institute vermeldt nochtans dat verarmd uranium “licht radioactief afval is dat in een speciaal beveiligd depot moet worden bewaard”. “Natuurlijk uranium is niet bestemd om in de maag of de longen terecht te komen. Als het daar toch in komt, heeft dat zware gevolgen voor de gezondheid. Met verarmd uranium is dat net hetzelfde”, weet Eloi Glorieux van het Forum voor Vredesactie.

“Verarmd uranium is het afvalproduct dat overblijft als we natuurlijk uranium verrijken om kernenergie te produceren. In verarmd uranium zit maar 0,3 procent U235. Het materiaal geeft alfastralen af die weinig of geen penetratiekracht hebben. Zelfs een licht sigarettenblaadje kan ze tegenhouden. Als die radioactiviteit niet in het lichaam terechtkomt, is er weinig gevaar. Maar als VU ontbrandt, worden stofdeeltjes uraniumoxide gevormd, een zwaar toxische, licht radioactieve stof. De aerosol die op dat moment ontstaat, een fijne mist van minuscule radioactieve deeltjes, kan meer dan 40 kilometer ver met de wind worden meegevoerd.

“Keep the uranium in the ground.” Eloi Glorieux citeert de Australische Aborigines die het kunnen weten, want Australië heeft uraniummijnen. “Zo’n aerosol is gevaarlijk voor interne besmetting”, verklaart Eloi Glorieux. “Als VU-kogels door een tankpantser gaan, verpulveren ze tot een aerosol. De fijne deeltjes kunnen heel makkelijk via de slokdarm, mond, longen of wonden in het lichaam komen. Als zo’n piepklein uraniumdeeltje dan in een cel terechtkomt, kan het daar het stuurgen ontregelen. De cel kan misschien nog wel tien jaar gewoon verder functioneren. Tot plotseling alles misgaat en de cel zich ongeremd begint te delen. Dat is het moment waarop een kankergezwel ontstaat. Aangezien het gezwel er soms pas vele jaren na de besmetting komt, wordt het verband tussen beide niet altijd gelegd.”

Onrustwekkend is volgens Eloi Glorieux ook de zeer lange halfwaardetijd van verarmd uranium. Na 4,5 miljard jaar is de stralingsintensiteit amper gehalveerd. “Al het verarmd uranium dat door de munitie in de atmosfeer verspreid raakt, zal nog voor miljoenen generaties gevaar opleveren. Het VU blijft trouwens aan het aardoppervlak zitten. Als na de oorlog in Kosovo een bus toeristen rondrijdt, kunnen de fijne deeltjes opnieuw opvliegen en… vlot worden ingeademd.” Via grazend vee kan het in onze voedselketen terechtkomen (in de plaats vandioxines), of via het grondwater inhet drinkwater.

GEVAARLIJKE COCKTAILS

Omdat bij bombardementen op chemische industriële installaties niet alleen verarmd uranium maar ook andere zeer gevaarlijke toxische stoffen de lucht in gaan, ontstaan cocktails waarvan de precieze effecten op korte en langere termijn vandaag nog totaal onbekend zijn. En die troep blijft niet boven ex-Joegoslavië hangen. Amper één dag na de start van de oorlog wist Christos Zerefos, lid van de World Meteorological Organisation (WMO) en directeur van het World Center for Ozone Cartography al te signaleren dat in de Griekse atmosfeer dioxines en andere toxische deeltjes waren gevonden. Volgens experts mogen ook Albanië, Macedonië, Italië, Oostenrijk en Hongarije hun deel van de koek verwachten.

Hoewel de Amerikaanse overheid zich reeds lang voor de Operatie Woestijnstorm over de mogelijke gevolgen van VU-wapens heeft gebogen (zie kader), gedroeg het Pentagon zich na de bombardementen in Irak alsof er “geen vuiltje aan de lucht was”.

Amerikaanse soldaten werden in Irak zonder enige beschermende kleding of voorafgaande richtlijnen de woestijn ingestuurd. In de Golfoorlog werden niet alleen VU-projectielen gebruikt. Een derde van de tanks die door de Amerikanen op het terrein werden ingezet, hadden een zeer solide VU-binnenbekleding. Maar als de tank toch werd geraakt, kwam het gevaarlijke uraniumoxide vrij. De teams die de getroffen tanks op overlevenden moesten controleren, waren nochtans niet op de hoogte van de gevaarlijke aerosols. Ze hadden geen aangepaste maskers, laat staan informatie over hoe met dergelijk radiotoxisch materiaal moest worden omgesprongen. Na het “contact” volgde trouwens geen enkele medische test of follow-up. Sommige soldaten namen zelfs trots een stuk VU van zo’n tank als souvenir mee naar huis.

Het Amerikaanse leger weigert een verband te zien tussen het gebruik van verarmd uranium en de vele Irakezen, Amerikanen en Britten die sinds de oorlog aan het mysterieuze Golfoorlogsyndroom lijden. Sommige veteranen van de Golfoorlog zijn wel overtuigd van dat verband. VU-wapens waren totaal nieuw destijds, ze waren nooit echt uitgetest. Dat geeft sommige veteranen het gevoel te zijn gebruikt als proefkonijn.

Toen in juli 1991 in Koeweit een Amerikaans munitiedepot met ongeveer 3200 kg verarmd uranium de lucht in ging, gaf het Amerikaanse legercommando toe dat “brandend verarmd uranium alfastralen uitzendt en dat het inademen daarvan risico’s kan inhouden”. Zelfs tijdens deze zware brand werden de Amerikaanse soldaten niet tijdig van het gevaar op de hoogte gebracht. Ze hadden geen beschermende kleding.

Irak kreeg massale hoeveelheden VU te slikken, zo’n 300 ton. Tijdens de Operatie Woestijnstorm vuurden Amerikaanse M11-, M1- en M60-tanks en Britse challengertanks duizenden grote VU-projectielen af. Amerikaanse A10 en AV88-vliegtuigen schoten honderdduizenden kleine VU-kogels af. Irak beschikte niet over deze nieuwste generatie wapens. De Amerikanen en Britten hadden dus een tactische voorsprong.

HET GOLFOORLOGSYNDROOM

De Duitse arts en wetenschapper professor Siegwart-Horst Günther registreert sinds 1990 de gevolgen van de Golfoorlog voor de bevolking van Irak. Enige weken na de oorlog vond hij een projectiel dat eruitzag als een sigaar. Het ding leek van lood, maar woog veel zwaarder. Siegwart-Horst Günther nam het mee naar Duitsland voor verder onderzoek, maar dat bracht hem in grote moeilijkheden. Het tuig was toxisch en radioactief. Ook de hulzen waren radioactief. Projectiel en hulzen werden met veel vertoon door politiemensen in veiligheidskleding in beslag genomen en ondergebracht in een beveiligd depot. Enkele weken later werd de professor aangehouden. Hij moest voor de rechtbank verschijnen en staat sinds april 1998 onder politietoezicht.

Siegwart-Horst Günther schrijft een hele reeks ziektebeelden toe aan het gebruik van verarmd uranium. “Eind ’91 stelde ik in Irak een totaal onbekende ziekte vast. Het ging om storingen in het functioneren van de nieren en de lever.” Dit tot op heden onbekende ziektebeeld heeft intussen de naam “Morbus Günther” gekregen. Bij kinderen leidt VU volgens professor Günther ook tot het verzwakken van het immuniteitssysteem, tot uitgebreide herpesinfecties, aidsachtige ziektebeelden, leukemie, aplastische anemie en andere kankervormen. Verder zijn er bij mens en dier een stijgend aantal genetische misvormingen, abortussen en vroegtijdige geboorten. De onderzoeksresultaten in Irak vertonen, volgens de professor, een opvallende gelijkenis met het Golfoorlogsyndroom dat bij de Navo-soldaten en hun kinderen is beschreven. Zelfs de genetische misvormingen van de Amerikaanse, Britse en Irakese kinderen vertonen frappante gelijkenissen.

Siegwart-Horst Günther: “De Amerikanen schrijven het Golfoorlogsyndroom toe aan inenting, malaria, prophilaxe, ontluizingsmiddelen, insectenwerende middelen, antistoffen tegen het zenuwgas én VU-munitie. Maar gifgas werd door de Irakezen tijdens de oorlog niet gebruikt. De installaties (waarvoor de West-Duitse industrie volgens Günther machines had geleverd) werden door de bombardementen in de Golfoorlog volledig in puin gelegd.”

De voorzitter van de Vereniging van Amerikaanse Golfoorlogveteranen maakt, volgens de professor, melding van ongeveer 80.000 VS-soldaten die door het Golfoorlogsyndroom zijn getroffen. Van de 39.000 soldaten die inmiddels het leger hebben verlaten, zijn 2400 tot 5000 mensen vandaag overleden. In Engeland lijden ongeveer 40.000 veteranen aan het syndroom, 16 tot 100 van hen zijn gestorven. In Irak werden 250.000 mannen, vrouwen en kinderen met identieke symptomen geregistreerd. De mortaliteit is er zeer hoog. Kinderen krijgen voornamelijk leukemie. De zieken komen vooral voor in het zuiden van het land, in die zones waar veel VU-munitie is gebruikt.

“De voorzitter van de Golfoorlogveteranen heeft zich inmiddels bij mijn vermoeden aangesloten dat deze ziekten gelijken op de gevolgen van de ramp in Tsjernobyl (in ’86)”, vervolgt professor Günther. “In Midden-Europa heeft zich hetzelfde afgespeeld. Na het neerstorten van een US A10-gevechtsvliegtuig in Ramscheid (in ’88) en een Israëlisch El Al-transportvliegtuig boven de Bijlmermeer in Amsterdam (in ’92) – beide vliegtuigen hadden radioactief materiaal, inclusief uraniumprojectielen aan boord – traden in de betrokken zones huidziekten, diarree, leukemie bij kinderen en misvormingen van pasgeborenen op. In Amsterdam had een Zweeds Instituut vijftien personen onderzocht die na het neerstorten van het vliegtuig op de plaats van de ramp waren geweest. Hoe langer ze daar ter plekke waren geweest, hoe meer uranium er in hun urine werd gevonden.”

In november ’96 kwamen er uit ex-Joegoslavië berichten dat er ongeveer duizend kinderen aan een syndroom met een onbekende oorzaak leden. De symptomen leken op het Golfsyndroom. De Bosnische pers maakte melding van de dramatische stijging van het aantal leukemie- en kankergevallen en misvormde kinderen. Koeien brachten misvormde kalveren op de wereld. Onderzoek van nucleaire diensten in Vinca toont aan dat de radioactieve straling met de Navo-bombardementen, waarbij ook VU werd gebruikt, sterk is toegenomen.”

“Als arts en wetenschapper roep ik op om de VU-munitie te verbieden”, besluit professor Günther. “Negen staten beschikken er nu reeds over: de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland, Israël, Saudi-Arabië, Turkije, Pakistan en Thailand. Eind juli hou ik over dit onderwerp een voordracht in het Britse Lagerhuis.”

VERBOD IS NOODZAKELIJK

“Maar weinig mensen weten dat nucleaire materialen vanaf de jaren zeventig onder Amerikaanse druk werden ingevoerd voor de fabricage van conventionele wapens”, zegt Tony Benn, lid van het Britse Lagerhuis. “Als lid van het Britse kabinet vernam ik dat Washington daar in ’79 om had gevraagd. De Amerikanen kregen haast onmiddellijk hun zin, zonder serieus onderzoek naar de effecten. Nu we weten wat die effecten zoal zijn, moeten we dit soort wapens onmiddellijk verwijderen uit alle wapenarsenalen van de wereld.” Een hele waslijst gezaghebbende wetenschappers en politici houden vandaag een gelijkaardig pleidooi. Bestralingsexperte Rosalie Bertell, de voorzitster van het International Institute of Concern for Public Health. Of Ramsey Clarck, de voormalige justitieminister van de Verenigde Staten…

VU-wapens zitten in de schemerzone tussen de conventionele wapens en de atoomwapens. Volgens Eloi Glorieux gaat het wel degelijk om massavernietigingswapens. Ze vallen onbetwistbaar onder het verdict dat het Internationaal Gerechtshof van Den Haag, op vraag van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, op 8 juli ’96 heeft uitgesproken: “Kernwapens in het algemeen zijn onwettig. De dreiging met of het gebruik van atoomwapens is in het algemeen strijdig met de algemene rechtsregels vervat in het oorlogsrecht, meer bepaald de principes en regels van het humanitair recht.”

“Depleted Uranium. A post-war disaster for environment and health”, F. Albirthnot, R. Bertell et alii, Laka Foundation, Amsterdam, mei 1999.

Marleen Teugels

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content