Het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic vroeg een panel van economen, historici en toptechnologen naar de 50 belangrijkste uitvindingen sinds het wiel. Hun longlist was nauwelijks te overzien, hun shortlist bevat een paar stevige verrassingen.
Oké, over de nummer één was het panel het roerend eens: de drukpers. Maar de rest van de lijst van baanbrekende uitvindingen die twaalf wetenschappers opstelden, toont vooral aan hoe arbitrair en weinig vanzelfsprekend het is om te bepalen welke historische uitvindingen er echt toe doen. Grosso modo laten de uitvindingen zich in enkele – heel brede – categorieën onderverdelen. Zo is er sprake van uitvindingen die het menselijke intellect en zijn creatieve, expressieve en zelfs morele capaciteiten uitbreiden. In die categorie passen de drukpers, het papier, de personal computer en de fotografie. Daarmee hangt natuurlijk ook de communicatietechnologie samen: het internet, maar ook de radio en de telegraaf.
Vervolgens zijn er de uitvindingen die de infrastructuur van de moderne wereld vormgeven: cement, bijvoorbeeld, maar ook waterzuiveringssystemen en (verrassend) airconditioning, die ook in tropisch warme streken het werken en leven draaglijker maken.
Een aparte categorie, waarin we vooral medische doorbraken vinden, groepeert alle uitvindingen die de levensverwachting positief beïnvloeden: antibiotica, vaccinatie, pasteurisatie, de ontwikkeling van rioleringen en de uitvinding van de koelkast.
De uitvindingen die aan de basis lagen van de Industriële Revolutie, zoals de stoommachine, de industriële staalproductie, olieboringen en raffinage vormen eveneens een aparte categorie. Daarbij aansluitend moet ook rekening worden gehouden met uitvindingen die de mens mobiel maakten: van het zeilschip tot het vliegtuig. Ook de auto speelt een rol, al was het maar vanwege zijn dramatische impact op milieu en landschap.
Wijlen de televisie
Wat we als ‘grote uitvindingen’ beschouwen, blijkt door de jaren heen te evolueren. Zo valt het op dat er anno 2013 relatief weinig wapentuig opduikt in de lijst. Honderd, of zelfs vijftig jaar geleden zou dat anders geweest zijn. Afgezien van het buskruit en de atoombom heeft het panel ervoor geopteerd zo min mogelijk wapens in de lijst op te nemen. Nochtans heeft de ontwikkeling van de gevechtstechnologie de afgelopen jaren niet stilgestaan. Misschien kunnen de opstellers in een volgende editie niet meer om drones en aanverwanten heen.
Sommige uitvindingen, hoe invloedrijk ze tijdens een bepaalde periode ook waren, zijn duidelijk op hun retour. Dat geldt ongetwijfeld voor de vroeg-industriële items, met de stoommachine als opvallendste voorbeeld: die machines leverden de drijfkracht van het tijdperk waarin de contouren van onze moderne wereld werden gevormd, maar zijn intussen ingehaald door weer andere energiebronnen en toepassingen. Aardolie en kernenergie haalden de lijst, steenkool al niet meer. Idem voor de telegraaf, nochtans het eerste medium dat (in principe) informatie kon rondsturen met de snelheid van het licht. Maar ook dichter bij huis beginnen vertrouwde technologieën langzaam weg te deemsteren. Het frappantste voorbeeld in de lijst is misschien wel de televisie. De tweede helft van de 20e eeuw mag dan vaak thetelevision age genoemd worden, de tv duikt hier pas aan de staart van de rangschikking op. Voor de samenstellers van de lijst is aan het begin van de 21e eeuw het rijk van de televisie uit: te veel eenrichtingsverkeer voor deze interactieve tijden, en te afhankelijk van omvangrijke hardware in een tijdsgewricht waarin de kijker zijn aandacht verdeelt over alle mogelijke beeldschermen en -schermpjes.
Ziende blind
Blijft de innovatie in dit tempo doorgaan? Tussen 1850 en 1950 zorgden radicale uitvindingen, gebaseerd op de wetenschappelijke doorbraken van die tijd, voor revoluties in het dagelijkse leven. In de meest pessimistische analyse is het tijdperk van de grote uitvindingen stilaan voorbij. De radicale doorbraken liggen in die visie achter ons, het laaghangende fruit geplukt, zeg maar. Je kunt maar één keer de stoommachine uitvinden, daarna gaat het alleen nog om bijstellingen.
Maar onze omgeving laat weinig ruimte voor zoveel pessimisme. Enkele millennia na de uitvinding van het wiel liggen er nog uitdagingen genoeg te wachten; sommige daarvan zijn net te wijten aan de onvoorziene impact van enkele kleppers uit deze lijst. Bovendien zijn enkele wetenschappelijke en technologische disciplines op dit moment amper verkend. Genetica en genomica – in deze lijst amper aanwezig – staan nog in de kinderschoenen. De vraag naar duurzame energie vraagt ook om de ontwikkeling van nieuwe technologieën, en ook daar ligt nog een uitgestrekt onontgonnen terrein voor de uitvinders van morgen. En hoeveel zicht hebben we vandaag eigenlijk op de consequenties van de digitale revolutie?
En dan zou een mens nog vergeten hoelang het duurde voor we op het idee kwamen om schijnbaar eenvoudige toepassingen te bedenken voor de meest basale uitvindingen. Het kan geen kwaad om in het achterhoofd te houden dat we er als soort in geslaagd zijn enkele millennia verloren te laten gaan tussen de uitvinding van het wiel en de kruiwagen. Idem voor het papier en de drukpers. Of de optische lens: de oude Grieken waren al bekend met de optische kwaliteiten van glas, maar op de ‘uitvinding’ van de bril bleef het wachten tot diep in de middeleeuwen. Of hoe onze soort in haar zoektocht naar innovaties eeuwenlang ziende blind kan zijn.
We zijn er als soort in geslaagd enkele millennia verloren te laten gaan tussen de uitvinding van het wiel en de kruiwagen.
Wat we als ‘grote uitvindingen’ beschouwen, evolueert door de jaren heen. Wapentuig lijkt minder belangrijk geworden.
