Of ze nu ten strijde trekt in naam van de mensen, de burgers of de hardwerkende Vlamingen, elke partij bezondigt zich wel aan populisme. Toch blijft het Vlaams Belang de enige echt populistische partij. Dat blijkt uit een onderzoek van politicoloog Jan Jagers.

‘Het lijkt heel democratisch om de wil van het volk boven alles te stellen’, zegt politicoloog Jan Jagers. ‘Maar als die volkswil alle andere principes overschaduwt, ontaardt dat in louter populisme.’ In zijn doctoraatsscriptie De stem van het volk! Populisme als concept getest bij Vlaamse politieke partijen, die hij afgelopen week aan de Universiteit Antwerpen verdedigde, heeft hij een meetinstrument voor populisme uitgewerkt. Twee jaar lang, in de verkiezingsjaren 2003 en 2004, bestudeerde Jagers daarvoor de partijprogramma’s, ledenblaadjes en verkiezingspropaganda van de SP.A, het Vlaams Belang en CD&V. Steve Stevaert was toen nog voorzitter van de SP.A, het Vlaams Belang heette nog gewoon Vlaams Blok en CD&V ging federaal een tweede oppositietermijn in. ‘Het liefst had ik álle Vlaamse partijen onderzocht, maar dat was niet haalbaar’, zegt Jagers. ‘Ik heb dan maar gekozen voor twee partijen die algemeen als populistisch worden beschouwd, SP.A en VB, en de oppositiepartij CD&V.’

Met populisme wordt meestal demagogie bedoeld, maar u noemt het een ideologie.

JAN JAGERS: Een dunne ideologie, ja. Voor populisten bestaat onze samenleving uit twee homogene groepen: het rechtschapen volk en de moreel verdorven elite. Niet die elite moet volgens hen bepalen wat er in een democratie gebeurt, maar wel het volk. De wil van dat volk is altijd wet. Met andere woorden: als de meerderheid van de mensen de rechten van minderheden uit de grondwet wil schrappen, moet dat volgens de populistische logica kunnen. Ik heb bij alle partijen vormen van populisme teruggevonden, maar alleen het VB zegt onomwonden dat de wil van het volk te allen tijde moet worden gerespecteerd. Al hun andere principes zijn daaraan ondergeschikt. CD&V en SP.A houden ook rekening met de wil van het volk, maar niet als die indruist tegen basisprincipes, zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Als een meerderheid van de kiezers bijvoorbeeld zou vragen om het recht op vrije vergadering af te schaffen, zullen CD&V en SP.A daar niet op ingaan.

Welk volk is het dat al die politici zo graag willen behagen?

JAGERS: Dat varieert van partij tot partij. Het VB richt zich op het in zijn ogen homogene Vlaamse volk dat zich afzet tegen het Belgische establishment. De partij gelooft bijvoorbeeld dat een Vlaamse werknemer en een Vlaamse werkgever in se geen tegenstrijdige belangen hebben omdat ze bovenal Vlaming zijn en daardoor hetzelfde doel nastreven. Bij de SP.A had Steve Stevaert het altijd over ‘de mensen’ en zijn opvolger Johan Vande Lanotte noemt die groep nu ‘iedereen’: één massa met dezelfde problemen en verzuchtingen. De begrippen ‘de burger’ en de recentere ‘hardwerkende Vlaming’ van de VLD passen in dezelfde logica. Ze worden gebruikt als antipoden van een verdorven elite.

Hoe kan SP.A zich tegen een elite afzetten als ze er als regeringspartij zelf toe behoort?

JAGERS: De socialisten vullen dat begrip gewoon anders in. Voor hen bestaat de elite in de eerste plaats uit de economische machthebbers. Ze laten zich ook sceptisch uit over de Europese Unie, die volgens hen op maat van dat grootkapitaal is gesneden. Daarnaast verwerpen ze ook wat ze ‘de oude politieke cultuur’ noemen. Ze distantiëren zich van politici die in achterkamertjes opereren en alleen met hun eigen postjes en carrière bezig zijn. Vooral tijdens de hoogdagen van Steve Stevaert, in de aanloop naar de verkiezingen van 2003 en 2004, zette de SP.A zich daar nadrukkelijk tegen af. De socialisten waren naar eigen zeggen anders, stonden dichter bij het volk. Een gewone politicus baseert zijn beslissingen minstens op drie dikke studies, oreerde Stevaert, maar zelf wist hij wat er écht leefde door zijn contacten met de gewone mensen in het café of op de markt.

Is het discours van CD&V als oppositiepartij populistischer dan dat van de SP.A?

JAGERS: Integendeel, CD&V stelt zich net dapperder op dan de andere partijen. De christendemocraten durven wél nog toe te geven dat ze niet alle mensen op hetzelfde moment tevreden kunnen stellen. Dat staat haaks op de socialistische boutade dat de politiek goed moet doen voor iederéén. Bij CD&V voeren ze wel oppositie in naam van het volk, maar ze beschouwen dat als een groep van individuen met vaak tegenstrijdige belangen. Net doordat de christendemocraten, en trouwens ook de liberalen, het volk niet in de eerste plaats als een collectief geheel beschouwen, staat hun ideologie minder open voor populisme dan het socialisme en het nationalisme.

Toch heeft ook CD&V een vijand gevonden om samen met de kiezers te bestrijden?

JAGERS: Omdat de partij jarenlang zélf in de regering heeft gezeten, kan ze niet beweren dat de hele politieke wereld één pot nat is. Dus richt ze haar pijlen sinds 1999 op de paarse cultuur. Al heeft ze die boodschap al bijgestuurd sinds ze op Vlaams niveau weer in de meerderheid zit. Het is natuurlijk logisch dat een oppositiepartij zich populistischer opstelt dan een lid van de coalitie, maar vaak wil die toch de mogelijkheid openhouden om in een volgende regering te kunnen stappen. Regeringsdeelname is voor het VB echter onmogelijk zolang het cordon sanitaire standhoudt, en dus kan die partij zich ongeremd afzetten tegen het hele Belgische establishment. Het VB schiet in de eerste plaats op de politieke elite, die de touwtjes in handen heeft, maar ook op de media, wetenschappers, de koning en zelfs op het gerecht. De redenering van het VB luidt: alleen wij en het volk trekken ons niets van politieke correctheid aan en zijn eerlijk, terwijl al die anderen hun politieke correctheid gebruiken om het volk onder de knoet te houden. Met andere woorden: alleen het VB durft te zeggen waar het op staat. Elk verzet, elke negatieve beoordeling van hun partij past volgens hen in een grote samenzwering onder leiding van peetvader Guy Verhofstadt (VLD).

Dus ook uw onderzoek.

JAGERS: Ook mijn onderzoek. (lacht)

Is populisme meer dan een politieke strategie?

JAGERS: In de praktijk is het niet eenvoudig om een onderscheid te maken tussen ideologie en strategie. Om de verschillende partijen op gelijke voet te behandelen, ga ik er als onderzoeker van uit dat ze ménen wat ze in hun publicaties schrijven. Al heb ik natuurlijk wel vragen bij sommige inconsequenties. In de grondbeginselen van het VB bijvoorbeeld, het zogenaamde Oranje Boekje dat Karel Dillen in de jaren zeventig schreef, werd het volk afgeschilderd als een domme massa die waarschijnlijk nooit zal snappen waarom ze voor zichzelf moet opkomen. Het VB was aanvankelijk dus een elitaire partij. Later hebben ze een bocht van 180 graden genomen in de richting van het volk. Denken ze er eigenlijk nog hetzelfde over als vroeger en stellen ze het volk alleen centraal om stemmen te ronselen? Is het niet meer dan een politieke strategie? Of zijn de ideeën gaandeweg geëvolueerd door de komst van een nieuwe generatie politici, zoals Filip Dewinter?

Kan het VB zijn populistische discours volhouden als het in een bestuur zou stappen?

JAGERS: Als er dan iets fout loopt, zullen ze de schuld gewoon doorschuiven naar een ándere elite. Mocht Filip Dewinter bijvoorbeeld burgemeester van Antwerpen worden, zal hij het stadsbestuur en de ambtenarij niet meer als een stelletje sjoemelaars kunnen voorstellen. Maar hij zal wel nog altijd op de Vlaamse en de federale regeringen en op de Europese Unie kunnen schieten. Daarom vind ik de redenering dat we het VB maar mee in bad moeten nemen ook zo gevaarlijk. Ik ben er helemaal niet zeker van dat het zich dan snel zal verbranden. Akkoord, Dewinter en co. zullen zich bezwaarlijk nog kunnen profileren als een partij die anders is dan alle andere en deel uitmaakt van het volk, maar ze zullen andere manieren vinden om zich te onderscheiden. Ik vind het een beetje te gemakkelijk om te verwijzen naar wat er is gebeurd met de extreemrechtse FPÖ in Oostenrijk of met de Lijst Pim Fortuyn in Nederland. Het VB is een strak georganiseerde, professionele partij die door geslepen politici wordt geleid. Of ze ook kunnen besturen, weten we niet. Maar ze kunnen in elk geval wel goed debatteren en een consistent verhaal vertellen dat aanslaat bij de bevolking. Ze hebben het populisme héél goed onder de knie.

ANN PEUTEMAN

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content