Een christen verlangt naar het einde van de wereld. “Soon”, een stuk van Hal Hartley.

Op het festival van Salzburg lijken de tijden nu echt en onherroepelijk veranderd. Tot een eind in de jaren tachtig draaide het zomerevenement nog uitsluitend om een handvol prestigieuze operaproducties, liefst gedirigeerd door Gods plaatselijke afgezant Herbert von Karajan. Nu heeft de diversificatie zich op alle vlakken doorgezet. Van bij zijn aantreden creëerde Gerard Mortier ruimte voor veel meer dan enkel Mozarts grote kaskrakers. Een meer recente ontwikkeling is dat Mortier ook duidelijker zijn stempel drukt op het theaterluik van het festival en op allerlei randprogrammaties. Nu kersvers theaterdirecteur Ivan Nagel, de opvolger van Peter Stein, het na een seizoen al voor bekeken houdt, lijkt de baan voor Mortier open te liggen.

Ook tijdens de net afgelopen editie van het festival kwamen er al een aantal bijzondere theaterprojecten tot stand. “Soon” van regisseur Hal Hartley sprong allicht het meest in het oog. Wie had enkele jaren terug durven verwachten dat een Amerikaans avant-garde filmmaker uit New York uitgerekend op het festival van Salzburg zijn eerste theaterproductie zou komen maken? Hartley (1959) behoort tot dezelfde generatie als Gus Van Sant of Steven Soderbergh – die aan het eind van de jaren ’80 doorbraken – en hij maakte naam met films als “The Unbelievable Truth”, “Simple Men” en in 1997 nog “Henry Fool”.

Telkens ging het om low budget-producties, volledig gemaakt buiten het commerciële Hollywoodcircuit en met een vast en klein team van medewerkers en acteurs. Altijd weer zijn die films ook erg moeilijk te catalogeren: poëtische, lichtjes absurde en haast verstilde impressies van figuren die hun weg in het leven maar moeilijk vinden, en zich daar op machteloze wijze bewust van zijn.

Vele jaren terug stelde Mortier voor dat Hartley op zijn festival een opera zou komen ensceneren. De festivaldirecteur streeft er al lang naar om de grenzen tussen film en de podiumkunsten, opera in het bijzonder, minder rigoureus te maken. Hartley was echter volstrekt niet vertrouwd met de opera, en na enige research besefte hij bovendien dat hij met het genre weinig voeling had en dat het hem op dat moment in zijn leven maar matig interesseerde. Vandaar dus het idee dat hij zelf een project zou ontwikkelen rond zijn klassieke thema’s en met zijn eigen acteurs. Eind juli ging “Soon”, na lange voorbereidingen en repetities in New York en Salzburg, in première. Vanaf 9 september is de voorstelling te zien in deSingel in Antwerpen dat het project coproduceerde.

EEN KATHOLIEKE OPVOEDING

“Soon” kreeg in Salzburg de omschrijving a musical play mee, allicht in een poging om de schok voor het traditionele operapubliek enigszins te temperen. Toch is dat behoorlijk misleidend: de voorstelling heeft helemaal niks met een musical te maken en al evenmin met muziektheater. “Soon” is theater met een mooie en belangrijke soundtrack, die mee door Hartley werd ontwikkeld (zoals ook bij al zijn films het geval is).

“Soon” tracht een open maar sceptisch onderzoek te zijn naar wat het betekent om een christen te zijn die verlangt naar het einde van de wereld. Wat het betekent als je de Apocalyps ziet als het einde van deze realiteit met al haar tekortkomingen en als het begin van iets nieuws en beters. Zo formuleert Hartley het zelf in zijn programmanota’s. Ook in zijn films is Hartley’s uitgesproken katholieke opvoeding altijd een inspiratiebron geweest, die erg bepalend bleek voor de tekening van de personages en de uitwerking van de thema’s.

Hij stelde trouwens dat hij het erg moeilijk vond om deze wereld en dit leven niet te bekijken in termen van religie, seks en geld. Precies die drie elementen kwamen op zeer gewelddadige, tragische en ook wel enigszins komische wijze samen in de gebeurtenissen in het dorpje Waco, Texas in 1993. Die feiten vormden de heel concrete aanleiding voor “Soon”. Rond goeroe David Koresh verzamelde zich daar een omvangrijke sekte om te wachten op de ondergang van de wereld. Ze sloten zich zwaarbewapend op in hun gebouwen en verbraken elk contact met de buitenwereld. Tot de Amerikaanse regering en het FBI beslisten in te grijpen. Ze probeerden de volgelingen van Koresh te “bevrijden” en, zo luidt de officiële versie, te behoeden voor een collectieve zelfmoord. Een uiterst brute confrontatie was het gevolg en zowat alle sekteleden kwamen daarbij om het leven.

Volgens Hartley is het onmogelijk om je als jonge inwoner van de VS de vraag te stellen wat het inhoudt om een Amerikaans staatsburger te zijn, zonder de evenementen in Waco heel aandachtig in beschouwing te nemen. Niet enkel het fenomeen van het religieuze fanatisme op zich moet worden bevraagd, maar ook onze eigen houding ertegenover. Hoe kunnen we het proberen te begrijpen? Hoe kunnen we toch een bepaalde tolerantie ontwikkelen waarmee slachtingen als die in Waco kunnen worden vermeden?

Voor die uitgesproken Amerikaanse thematiek koos Hartley ook een uitgesproken Amerikaanse vorm. Wat immers meteen opvalt in “Soon”, is dat Hartley niet probeert te camoufleren wie zijn voorbeelden zijn, zonder dat het de voorstelling daarom aan een persoonlijke stempel ontbreekt. En de traditie die hem fascineert en waartoe hij zichzelf rekent, is alleszins niet die van het naturalistische, psychologiserende theater.

EEN GROEPSPROCES

Enerzijds heeft hij naar eigen zeggen een broertje dood aan vormen van theater die streven naar een soort realisme dat je in de cinema sowieso op veel overtuigender wijze kan tonen. De magie van de performer die zich in al zijn fysieke kwetsbaarheid blootgeeft voor een publiek, daar gaat het Hartley om in de podiumkunsten. Anderzijds is hij overduidelijk in de ban van een vormperfectie die meteen doet denken aan de theatertaal van The Wooster Group of Robert Wilson. Hartley heeft zijn lessen geleerd bij de goeroes uit downtown Manhattan. Toch maakt Hartley’s persoonlijke toets een fundamenteel verschil: de vormperfectie wordt geen doel op zich zoals bij Wilson; en waar het bij de leden van The Wooster Group vooral draait om hun eigen levensverhaal, haalt Hartley expliciet de buitenwereld binnen.

In Hallein, een klein dorpje vlakbij Salzburg, speelde “Soon” op de Perner-Insel, een oude zoutmijn waar Mortier nu stap voor stap een prachtig en karaktervol theatercomplex aan het uitbouwen is dat ontzettend veel mogelijkheden biedt. Dit zou weleens de alternatieve place to be kunnen worden tijdens de volgende edities van het festival.

De ruimte die Hartley en zijn vormgevers ontwierpen, wordt beheerst door een huizenhoge en ondoorzichtige glazen wand die dwars over het speelvlak staat en waarvan delen los van mekaar kunnen bewegen. Adembenemend is dat baken, dat de sekteleden van de rest van de wereld afscheidt en waardoor af en toe nieuwe bekeerlingen binnensijpelen of ontevredenen tevergeefs trachten te ontkomen. Abstract en toch zeer veelzeggend.

Van een doorlopende verhaallijn of afgebakende personages is er niet echt sprake. Misschien was dat wel de bedoeling op het niveau van de speeltekst, maar in de voorstelling zelf vloeien de figuren in grote mate door elkaar. Wat je te zien krijgt, is eerder een groepsproces. Alle performers dragen identieke en erg onopvallende kostuums, bedienen zich van dezelfde bewegingstaal en gaan op dezelfde licht afstandelijke, erg precieze manier met de tekst om. Niet dat er niet af en toe enkelingen uitspringen, zoals de jongeman die wil ontkomen of de nieuwe, vrouwelijke goeroe. Toch lijkt het op de eerste plaats te gaan om de aantrekkingskracht die uitgaat van een uniforme, gesloten groep van mensen, die mekaar voortdurend de oren van het hoofd tateren.

EEN PROBLEMATISCHE PRODUCTIE

In die uniformisering, codering eigenlijk, speelt de bewegingstaal een cruciale rol: Hartley kwam tot een strikt uitgewerkte choreografie, waarin de microstaaf van elke performer constant “meedanst”. Dankzij de uiterst sfeervolle soundtrack en de erg mooie, klassieke en subtiele belichting van Jim Clayburgh(ex-Wooster Group) wordt het geheel nog meer onttrokken aan de anekdotiek van het Waco-uitgangspunt. “Soon” toont een proces met symboolwaarde.

Uiteraard is dit een zeer problematische productie. Hartley is zonder twijfel een koppig, principieel en rigoureus man, die zijn prille en hier en daar misschien wat levenloze vormtaal zonder enige concessies heeft willen uitwerken. Aan de ene kant geeft dat “Soon” een coherente kracht. Aan de andere kant maakt het de voorstelling er niet altijd even onderhoudend op. Bovendien gaat het hier om een theaterdebuut van een regisseur die dit “nieuwe” medium nog volop aan het ontdekken is en allicht wat meer zin voor avontuur zal ontwikkelen.

Veel belangrijker dan de problemen is echter de morele kracht, de grote authenticiteit en de zuiverheid die van “Soon” uitgaat. Geen leeg estheticisme zoals bij Wilson, geen fascinerende en geniale navelstaarderij zoals bij The Wooster Group. Op een heel open en onbevooroordeelde manier stelt Hartley met “Soon” een problematiek aan de orde die eigenlijk iedereen aangaat. Op genuanceerde en oprecht geïnteresseerde wijze tracht hij zich in te leven in mensen die in de ban zijn van een razend gevaarlijke vorm van extremisme.

De lichtvoetige, vaak geestige en toch diepgaande speeltekst lokt je haast ongemerkt binnen in dat vreemde universum, de stuk voor stuk sterke performers weten met weinig middelen je interesse als toeschouwer te wekken. Dat “Soon” af en toe iets krijgt van een droge documentaire is waar, maar het gaat dan ook om een zoektocht naar begrip en tolerantie die in het theater erg ambitieus en moedig is.

Hoewel hij er allerminst mee te koop loopt, toont Hartley zich hier een zeer geëngageerd regisseur.

Waco, Texas en Hartley’s zoektocht bevonden zich duidelijk te ver van het bed van het Salzburgse publiek en van de theatercritici. Met veel domme arrogantie werd “Soon” in de plaatselijke pers afgekraakt. Waar is de vraag naar de wortels van wild om zich heen grijpend extremisme echter meer aan de orde dan in Antwerpen, waar het stuk straks wordt opgevoerd?

“Soon” in deSingel, Antwerpen, 9, 10, 11 en 12.9 om 20u.

Jan Goossens