Artroze

Jan Braet kijkt naar kunst en het leven, in bloei en verval, zoals de rozen. Deze week de expo Heliopolis in Villa Empain, Brussel.

Talrijk zijn de baronnen wier namen voor altijd verbonden blijven met enig fameus bouwwerk. Louis Empain, die in 1930 een uitzonderlijke art-decovilla liet bouwen in Elsene, is één van hen. Maar wat te denken van zijn vader, de grote entrepreneur Edouard Empain (1852-1929)? De oprichter van de Cairo Electric Railways and Heliopolis OasesCompany kocht in 1905 een strook van 2500 hectare woestijnzand in de Nijldelta bij Caïro. Daaruit liet hij een nieuwe stad verrijzen vol arabiserende architectuur en een groot paleis in hindoe-stijl waar hij zelf zijn intrek nam: de Qasr al Baron. De naam van de stad was niet nieuw: Heliopolis, heilige zonnestad, met historische adelbrieven die nawijsbaar tot in het Egypte van de farao’s reiken.

De adelbrieven van de zonnestad reiken tot in het faraonische Egypte.

Misschien had de expo Heliopolis een betere plek verdiend dan het handvol benepen kelderruimten in een villa die bovengronds over zovele prachtige kamers beschikt (waar de expo Flamboyant loopt, een ode aan de art deco als totaalkunst, zie Artroze van 8 mei). Voor een onderwerp dat ook met archeologie te maken heeft, valt de locatie nog mee. Dat geldt bij uitstek voor het faraonische hoofdstuk. De uitgestalde voorwerpen blijven aanspreken omdat ze een wonderlijke combinatie vormen van een complexe godsdienst en een verfijnde kunst, terwijl ze dateren van ettelijke eeuwen voor onze christelijke tijdrekening.

Goden en godinnen met dierenkoppen wijzen op een fundamenteel andere verhouding tot het leven dan de onze, hoewel we stilaan opnieuw de goede zin ervan beginnen te begrijpen. De beelden, amuletten en stèles uit brons, Egyptische faience, kalksteen of bergkristal hoeven niet eens zo groot te zijn om te imponeren of verwondering te baren. Kijk naar de naakte god Horus uit brons, niet meer dan 15 centimeter hoog, herkenbaar als kind door de vinger in zijn mond en de dik gevlochten krul die uit zijn hoedje tevoorschijn komt. Hij heeft zijn plaats in de Egyptische kosmogonie, die het ontstaan van de wereld verklaart vanuit de behoefte van de zelfgeschapen godheid Atoem om te creëren. ‘Opgewonden door zijn eigen hand’, loosde hij zijn zaad op de heilige berg in Heliopolis.

Vanaf de middeleeuwen zijn het de christenen die in Matarieh, in de buurt van de zonnestad, hun opwachting maken en er een bedevaartsoord van maken. Ze situeren er een Bijbelse halteplaats van de Heilige Familie. Die vond er beschutting onder een wilde vijgenboom die haar aan het oog van haar achtervolgers onttrok, en laafde er zich aan een bron met geneeskrachtige eigenschappen. De iconen en schilderijen – van onder anderen Joachim Patinir en Nicolas Poussin – die De rust op de vlucht naar Egypte afbeelden zijn fraai genoeg, hoewel de expo slechts reproducties toont. Voor honderd procent echt zijn dan weer twee goddelijke beeldjes met Moeder & Kind: een bronzen godin Isis die de farao de borst geeft, en een tronende Madonna met het Jezuskind op de schoot, een 12e-eeuws kleinood uit perenhout. De mariale verering bleef overigens niet beperkt tot de christenen. Ook de moslims op bedevaart naar Mekka, vonden hun weg naar de heilige boom en de magische bron van Matarieh.

Sinds Edouard Empain het nieuwe Heliopolis uit de grond stampte, is er niet zoveel veranderd, zo blijkt uit de uitgestalde documenten, plattegronden, ansichtkaarten en filmbeelden. De stad heeft goeddeels haar aanzicht bewaard, hoewel er drastische restauratiecampagnes nodig zijn. Een in 2009 aangevatte studie voor de restauratie van het toverachtige maar totaal verloederde Hindoe-paleis, leidde nog niet tot resultaat. Straks draait de baron zich nog om in zijn graf, gelegen in de crypte van zijn Onze-Lieve-Vrouwekerk in Heliopolis. l