Chris De Stoop
Chris De Stoop Chris De Stoop is redacteur van Knack.

Het gerechtelijk onderzoek naar pedofilie en het rijkswachtonderzoek naar de Bende van Nijvel maken gebruik van ?teruggevonden herinneringen?. Een controversiële kwestie.

IN HET HUIDIGE KLIMAAT krijgen psychiaters en therapeuten meer en meer mensen over de vloer die slachtoffer of getuige waren van allerhande schokkende ervaringen. De stap om ermee naar buiten te treden, is kleiner geworden, en dat wordt positief genoemd. Maar negatief is dat sommigen verbanden gaan zien die er niet zijn : ?Ongeruste ouders vragen ons nu om hun dochtertje onder hypnose uit te horen of ze misschien niet door haar broertje is misbruikt,? zegt Johan Vanderlinden, klinisch psycholoog in het psychiatrische ziekenhuis van Kortenberg. In de gerechtelijke onderzoeken naar pedofilienetwerken wordt al gebruik gemaakt van psychotherapeuten ?om bepaalde vergeten herinneringen terug te vinden.? En de rijkswacht doet nu zelfs een beroep op een psychiater om het ?verborgen geheugen? van slachtoffers van de Bende van Nijvel weer bloot te leggen, een experiment dat van lieverlede tot de uitbouw van een eigen hypnose-cel moet leiden.

Onder zielenknijpers woedt al jaren een hevige controverse over het bestaan van zogenaamde ?hervonden herinneringen?. Sinds de jaren tachtig is er een opmars van de theorie dat slachtoffers de traumatische gebeurtenissen uit hun jeugd ?wegduwen? in een andere ?persoonlijkheid?, een soort alter ego ; dat ze dan soms tientallen jaren geen weet meer hebben van die zaken, maar dat ze die later bij voorkeur onder hypnose ineens kunnen terugvinden. Vooral in Noord-Amerika en in Nederland hebben veel therapeuten zich daarop toegelegd. Tot voor enkele jaren sprak men nog van multipele persoonlijkheidsstoornis (MPS), waarbij mensen in extreme gevallen wel tientallen persoonlijkheden konden ontwikkelen. Nu spreekt men liever van dissociatieve identiteitsstoornis, waarmee aangegeven wordt dat iemand bepaalde ervaringen ?loskoppelt? of ?afsplitst?, bij wijze van zelfverdediging of als overlevingsstrategie. Het kan gaan om slachtoffers van oorlogen, rampen, verkeersongevallen en misdaden, maar meestal zou het gaan om mensen die seksueel misbruikt werden in de kinderjaren.

In Amerika is het vaste prik geworden dat mensen, op basis van die herwonnen herinneringen, familieleden of kennissen van misbruik en mishandeling beschuldigen, en zoals al gebleken is, in sommige gevallen ten onrechte. Duizenden gezinnen zijn zo uiteengevallen, en er lopen tal van rechtszaken tegen de therapeuten, die verweten wordt dat ze hun patiënten ?programmeren? of ?hersenspoelen?. Therapeuten klagen over een ?heksenjacht? en maken van de weeromstuit al hun belagers uit voor pedofielen en satanisten. Een paar jaar geleden werd de False Memory Syndrome Foundation opgericht door Pamela Freyd, wier dochter Jennifer haar vader had aangeklaagd. Ook in Nederland werd recentelijk een Werkgroep Fictieve Herinneringen gesticht door ?gedupeerden?. Dit jaar publiceerde de Nederlandse hoogleraar H.F.M. Crombag een kritisch boek ?Hervonden herinneringen en andere misverstanden?, waarin hij stelt dat MPS en dissociatie een moderne mythe zijn, dat er geen wetenschappelijke grond voor bestaat, en dat het aan labiele mensen wordt ?aangepraat? door sectaire therapeuten.

WAARHEIDSSERUM.

Volgens Guy Pieters, voorzitter van de Vereniging voor Psychiaters-Psychotherapeuten, is de kwestie ook in België omstreden, al wordt het debat hier minder op de spits gedreven : ?Volgens onderzoeken kunnen traumatische ervaringen wel degelijk afgesplitst én later teruggevonden worden. Maar evenzeer is aangetoond dat men ook valse herinneringen kan terugvinden van zaken die nooit gebeurd zijn. Men kan dus niet alleen reconstrueren maar ook construeren.? Johan Vanderlinden, van de Vlaamse Vereniging voor Hypnose, maakte zelf zijn proefschrift over dissociatie, traumatische ervaringen en hypnose : ?Het verzet van Crombag is al lang achterhaald door de feiten. Maar voor het gebruik van hypnose moeten wél enkele internationale gedragsregels gerespecteerd worden. Eerst en vooral : het mag niet als een waarheidsserum gezien worden. Dat wil dus zeggen dat getuigenissen onder hypnose niet als bewijzen geïnterpreteerd mogen worden en dat de hypnotherapeut zich niet als een detective mag aanstellen?.

Sinds enkele maanden werkt de rijkswacht samen met psychiater Vincent Martin uit Sint-Niklaas, vooral in het onderzoek naar de Bende van Nijvel. ?In mei heb ik lessen in hypnose aan de BOB gegeven. En nu ondervraag ik twee middagen per week getuigen onder hypnose.? Vincent Martin is in de wereld van de psychiatrie omstreden om zijn werkmethodes en wordt noch door de Vlaamse Vereniging voor Hypnose, noch door de Vereniging voor Psychiaters-Psychotherapeuten erkend. ?Er is veel beroepsnijd in de sector, en iedereen die buiten de normale paden gaat, wordt snel een fantast genoemd. Ik beoefen de Amerikaanse Ericksoniaanse hypnose, die niet door de Vlaamse Vereniging aanvaard wordt. Ik durf ook wel eens met een pendel of met handlevitatie te werken, maar toch beperk ik de show altijd tot het absolute minimum. Ik ben de eerste om tot uiterste voorzichtigheid aan te manen. Wij gaan zeer professioneel tewerk.?

Verscheidene slachtoffers en getuigen van de Bende van Nijvel worden onder hypnose ondervraagd. De eerste cliënt van Martin heeft sinds juli al een hele serie hypnose-sessies ondergaan. Het is een man die op 27 november 1985 als zestienjarige jongen de overval op de Delhaize in Eigenbrakel meemaakte. Hij werd zelf zwaar gewond en zag zijn vader in zijn armen sterven. Vooral de reconstructie van vijf cruciale seconden van de overval zou haarscherpe details hebben opgeleverd. Van de zo bekomen gegevens zou 80 procent bruikbaar zijn, en daarvan zou 75 procent na verificatie blijken te kloppen. Volgens Martin worden alle waarnemingen in het onderbewuste opgeslagen zoals op een videoband, en kan men later die video onder hypnose ?afspelen? om het bewaarde terug te vinden. ?Het geheugen kan je op allerlei manieren activeren : door in een fotoalbum te bladeren ; door hypnose. Natuurlijk zijn die herinneringen nog geen bewijzen : het zijn maar aanknopingspunten die daarna door klassieke onderzoeksmethodes moeten worden bevestigd.?

Dokter Martin zou liever niet over zijn onderzoeken praten, ware het niet dat hij vreest dat bepaalde collega’s de pluimen voor zijn werk op hun eigen hoed zullen steken. In een krant vertelde hij hoe hij dit jaar een kinderroof uit een Luiks ziekenhuis ophelderde door de verpleegsters onder hypnose te ondervragen en zo een robotfoto van de dievegge samen te stellen ; maar dat verhaal noemt Martin nu een misverstand. Zijn huidig onderzoek zou een precedent zijn voor België : ?Alleen meen ik ooit nog gehoord te hebben van een zaak van vluchtmisdrijf die opgelost werd omdat de getuige onder hypnose de nummerplaat kon reconstrueren.? In Amerika en Australië hebben veel politiemensen een cursus in hypnose gekregen. ?Daarbij zijn formidabele successen geboekt, maar werden ook fenomenale blunders gemaakt. De vraag is of iemand kan liegen onder hypnose. Volgens mij niet, maar wél kan iemand veinzen dat hij in trance is. Daarom willen wij ons beperken tot concrete zaken die verifieerbaar zijn.?

ZWARTE MISSEN.

Een uitgesproken voorstander van hypnose-technieken om traumatische herinneringen terug te vinden, is psychotherapeut Dirk Vanmarcke, die tot drie jaar geleden in het universitaire centrum van Lovenjoel werkte, maar daarna in Kessel-Lo met het privé-centrum CPR begonnen is. Dirk Vanmarcke is de eerste om in België met slachtoffers van zogenaamd satanisch seksueel misbruik naar buiten te treden, een probleem dat ook vooral in Noord-Amerika voor ophef gezorgd heeft. Daar zijn er duizenden patiënten die in therapie herinneringen aan rituele misbruiken opdelven, of die nu waar zijn of niet. Veel vermiste kinderen zouden in die satansgroepen verdwenen zijn. Na oproepen tot getuigen van satanische netwerken, vond Vanmarcke een vijftiental cliënten met ?hervonden herinneringen? die soms tot de eerste levensmaanden teruggaan. Zij getuigen over zwarte missen, dieren- en mensenoffers, rituele foltering, incestueuze verkrachting, kindermoord, sadomasochistisch geweld, kannibalisme en dies meer. Vanmarcke schuwt de openbaarheid niet en stelde eind september nog enkele patiënten aan het publiek op een studiedag voor.

De Amerikaanse expert Colin Ross, die driehonderd dergelijke patiënten gezien heeft, schat dat tien procent van de teruggevonden herinneringen waar zou kunnen zijn. Daarom moeten therapeuten zich volgens hem zo neutraal mogelijk opstellen. Dirk Vanmarcke is echter helemaal overtuigd van het objectieve bestaan van de satanische groepen : ?Ik spreek liever over maffia’s die bepaalde satanische tekenen gebruiken. Volgens mijn gegevens bestaan er tientallen netwerken in België, waarbij één netwerk soms meer dan honderd mensen telt, vaak hooggeplaatste figuren. Er is een harde kern die op die manier de extremiteiten van het perverse wil exploreren, maar verder dienen de satanische rituele misbruiken vooral om macht te krijgen over de andere leden, om hen te compromitteren en te chanteren.? Er zijn wel individuele gevallen van rituele verkrachters en moordenaars bekend, maar nergens in de wereld is tot nu toe het bestaan van zo’n satanisch netwerk bewezen ? Vanmarcke : ?België staat op het punt om dat als eerste land wél te bewijzen, dat zal de komende maanden blijken.?

Het gerecht van Hasselt vindt de verhalen in elk geval sterk genoeg om de patiënten van Vanmarcke die vaak in Limburgse kazernes misbruikt zouden zijn te ondervragen. Dat officiële onderzoek naar mogelijke netwerken van satanisch ritueel misbruik van jonge kinderen, werd trouwens al vòòr de Dutroux-affaire geopend. Vanmarcke : ?Ik vind het huidige klimaat erg positief omdat er nu tenminste naar die klachten geluisterd wordt. Vroeger werden mijn patiënten bij de politie weggelachen, ze botsten op een muur van ongeloof, maar nu wordt de zaak onderzocht. Bewijzen is echter altijd moeilijk : de kinderen hebben bedreigingen gekregen, er is veel tijd verloren gegaan, de sporen zijn uitgewist. Zelf ben ik geen politieman, maar in enkele gevallen heb ik geluk gehad : door een oud medisch dossier bij de huisarts op te vragen, waaruit bleek dat een meisje vroeger inderdaad brand- of krabletsels aan de vagina had ; of door oude pornografische foto’s terug te vinden, waarop te zien was dat iemand inderdaad als kind misbruikt werd…?

Psychotherapeut Vanmarcke, die de meeste gesprekken met de video opneemt, toont hoe hij tewerk gaat. Een patiënte heeft zich tijdens vele, afmattende hypnose-sessies herinnerd dat ze tussen 1959 en 1962, tussen haar derde en zesde levensjaar, vreselijk misbruikt werd door een satanische groep die zich in militaire kringen situeerde, onder meer in de kazerne van Kleine-Brogel. Zodra Vanmarcke haar onder hypnose brengt, verandert ze meteen in het kleine meisje van toen : ze brabbelt, weent en pruilt als een kleuter. Op die manier vertelt ze met horten en stoten hoe ze meemaakte dat een zwarte baby door een groep ?meneren met zwarte kappen op? werd doodgeslagen, op een barbecue-rooster gebraden, en daarna opgegeten, nadat eerst het hart en de piemel aan Satan werden geofferd. Tijdens haar getuigenis tekent ze de satanische voorwerpen en symbolen, de gebouwen en de militaire voertuigen, tot de nummerplaat toe. Tijdens de sessie stelt Vanmarcke meestal open, neutrale vragen, maar soms stuurt hij ook nadrukkelijk in een bepaalde richting.

SCEPSIS.

Volgens de tegenstanders kan een therapeut dergelijke verhalen perfect ?suggereren?, zeker bij een op suggestie gebaseerde techniek zoals hypnose en bij uitermate suggestibele patiënten. Vanmarcke : ?Daarom neem ik alles op video op, als controlemiddel achteraf. U hebt nu kunnen zien dat alles uit haarzelf komt. Hypnose geeft er volgens mij juist meer waarheidsgehalte aan ! Zonder hypnose liegen mensen beter. Het volstaat natuurlijk ook niet dat iemand hier zegt : ach ja, ik werd door mijn vader misbruikt ! Nee, de diverse elementen van het verhaal moeten een consistent geheel vormen. Er is een cluster van symptomen die hetzelfde beeld aantonen : niet alleen de teruggevonden herinneringen, maar ook zelfverminking, eetstoornissen… Deze vrouw hier had veel problemen bij het eten, moest voortdurend braken en wist niet waarom. Pas in trance ervaarde ze waarom : omdat ze vroeger oraal verkracht was. Traumatische ervaringen, waarvan we geen bewuste kennis meer hebben, uiten zich heel sterk in lichamelijke symptomen, maar die moeten wel ontcijferd worden.?

Volgens Vanmarcke is het niet aan hem om individuele zaken te verifiëren, maar hij wil het probleem als maatschappelijk thema naar buiten brengen : ?Satanisch seksueel misbruik wordt nog meestal als een verzonnen fenomeen beschouwd, net zoals seksueel misbruik van kinderen tot de jaren tachtig niet ernstig genomen werd. Maar nu wordt algemeen aanvaard dat tien à vijftien procent van de mensen in hun vroege jaren misbruikt zijn. Volgens mij is één procent van de bevolking slachtoffer van satanisch ritueel misbruik geweest. Natuurlijk komen er ooit wel valse meldingen voor. In Amerika heeft men bijvoorbeeld vanuit feministische hoek te veel psychische problemen op trauma uit de kindertijd willen terugbrengen. Maar veel erger dan die paar valse meldingen, is dat het kindermisbruik vroeger systematisch werd doodgezwegen en ontkend. Zelfs aan het Cries-schandaal ging men nog schouderophalend voorbij. Slachtoffers werden in de klassieke psychiatrie opgesloten of platgespoten. Maar wie hen au sérieux neemt, wordt verdacht gemaakt !?

Net zoals enkele van zijn patiënten, zegt hij bedreigd te worden, vooral door telefoontjes van een Engelse computerstem, of door hem beentjes in een enveloppe toe te sturen. Maar het meest vreest hij nu de backlash van de eigen sector : de mogelijke reactie van psychiaters en therapeuten dat hij een ?fantast? zou zijn. Vanmarcke : ?Ik denk dat zestig procent het met mij eens is. Maar dertig procent vindt het absolute onzin. En tien procent gelooft fanatiek in deze therapie en in niets anders. In die laatste twee groepen heb je de aberraties.? Zo’n aberraties zijn er volgens hem wel in Nederland geweest. De voorbije weken was er daar nog een dispuut over het Instituut voor Video-Gestalttherapie (IVG) van de charismatische maar dominante therapeute Wies Moget in Groningen. Volgens de Nederlandse Stichting Scepsis en een ex-medewerkster is het IVG zelf een sekte, die labiele patiënten wijsmaakt dat ze door een satansgroep misbruikt zijn. ?Tijdens de hypnose duwt de therapeut hun knieën licht van elkaar, zodat een gevoel van seksuele dreiging ontstaat.? De Nederlandse beroepsverenigingen distantieerden zich al van het Groningse centrum.

LICHAAMSTAAL.

Volgens de Belgische Vereniging voor Psychiaters-Psychotherapeuten moet de hulpverlener zich op de eerste plaats afvragen of de patiënten er beter van worden, en niet of de stroom ?hervonden herinneringen? op waarheid berust. Guy Pieters : ?We zijn zéér sceptisch. Therapeuten hebben sowieso een machtspositie om cliënten dingen te laten doen of geloven. Zeker bij hypnose is de patiënt totaal toegespitst op zijn therapeut. Volgens mij is het niet goed om getraumatiseerden terug aan traumatische herinneringen bloot te stellen. Men moet hen juist vaardigheden bijbrengen om zo goed mogelijk te leven. En dat doe je niet door hen tegen hun familie op te zetten.? Johan Vanderlinden : ?Als je iemand opnieuw door die intense emoties en spanningen laat overspoelen, is het gevaar dat je hem gaat hertraumatiseren. Als het gaat om sadistisch misbruik op zeer jonge leeftijd, is het beter geen hypnose toe te passen. Soms is het raadzamer het verleden af te dekken en geheugenverlies in stand te houden als beschermingsmechanisme.?

Over het algemeen zouden patiënten juist meer de neiging hebben om symptomen van seksueel traumatische ervaringen te verhullen dan ze aan te dikken, te dramatiseren of uit de duim te zuigen. Johan Vanderlinden : ?Tien jaar geleden werd in ons vak niet of nauwelijks over seksueel misbruik van kinderen gesproken ; nu is het de eerste topic geworden, en dat heeft tot de revival van hypnose bijgedragen. Met hypnose valt nu veel geld te verdienen. De valse aanmeldingen worden in Amerika op slechts vijf à tien procent geraamd, en dat gebeurt dan meestal met bijbedoelingen : in de strijd om het hoederecht bij echtscheidingen. Dat percentage valse positieven is verwaarloosbaar klein in vergelijking met het aantal niet-geregistreerde gevallen : zeventig procent van de seksueel misbruikte mensen zou er nooit over spreken. Bij langdurig getraumatiseerden raad ik hypnose af. Het onderscheid tussen realiteit, fantasie en nachtmerries is niet altijd duidelijk. Maar bij eenmalige feiten, zoals een bankoverval, kan hypnose zeker helpen om details te reconstrueren.?

Daarmee is de Sint-Niklase psychiater Vincent Martin, die zelf leerling van Dirk Vanmarcke is geweest, nu volop bezig. Veel onderzoeken lopen vast op al te vage getuigenissen, en daarom wil hij met de hulp van hypnose de video van het geheugen ?scherpstellen?. Het probleem is dat het een therapeutisch principe is om de patiënt te allen tijde te geloven, maar dat dat tegenstrijdig is met het gerechtelijke principe dat iemand onschuldig is tot het tegendeel bewezen is. Daarom blijft het voor de Vincent Martin bij het ondervragen van de slachtoffers van de Bende van Nijvel een beetje koorddansen : ?Er kan altijd een vervorming optreden. Er is een verschil tussen het feitelijk geheugen en het emotioneel geheugen : een slachtoffer van een brand kan overtuigd zijn dat het een half uur geduurd heeft, terwijl het maar vijf minuten waren. Maar wij bouwen van tevoren objectieve controlemiddelen in, zoals een zekere lichaamstaal, die minder liegt dan de gewone taal. Wij hebben met de Rasta Rostelli’s en andere magiërs niets te maken?.

Chris De Stoop

Traumatische ervaringen kunnen tientallen jaren vergeten, en dan weer teruggevonden worden.

Dirk Vanmarcke : één procent van de bevolking is slachtoffer van satanisch seksueel misbruik.

Fictieve herinneringen leiden tot valse aanklachten : gedupeerden vervolgen therapeuten.

Dirk Vanmarcke : Hypnose versterkt het waarheidsgehalte. Zonder hypnose liegen mensen beter.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content