Een reportage van Panorama over Jonathan Jacob schokt het land. Jacob, een drugsverslaafde bodybuilder, overleed in 2010 na een hardhandige interventie van het Antwerpse Bijzonder Bijstandsteam in een politiecel.
Dirk Leestmans (maker van de reportage): We hadden niet kunnen voorspellen wat onze reportage ‘De gestoorde procedure’ allemaal teweeg zou brengen. Wij wilden enkel reconstrueren hoe niemand raad wist met een jongeman met een acute psychose, die onder invloed was van amfetamines. Hoe justitie, politie en psychiatrie die hete aardappel aan elkaar doorgaven, omdat niemand een antwoord bleek te kunnen geven op de vraag: is zo iemand eigenlijk een probleem voor de openbare orde, of een probleem van de psychiatrie?’
Caroline Van den Berghe (maker van de reportage): Het verhaal van Jonathan Jacob was al veel langer bekend. Het dateerde van januari 2010. Ook op de VRT hebben we er op dat moment misschien te weinig aandacht aan besteed, maar in die periode waren er net doorbraken in de zaak rond Ronald Janssen, en de aandacht ging daar naartoe. Dat zijn nu eenmaal de wetten van een redactie.
De vader van Jonathan probeerde ons ervan te overtuigen dat zijn zoon lang niet zo agressief was als het gerecht had gesuggereerd. Ik vond zijn verhaal geloofwaardig, ook omdat hij niets afdeed van de problemen van zijn zoon. Maar het bleef drie jaar lang een schreeuw in het donker. Pas toen we het dossier konden inkijken, en toen we in het bezit waren gekomen van de beelden die beveiligingscamera’s gemaakt hadden van de laatste uren van Jonathan Jacob in de politiecel, vielen we achterover van verbazing.
We hebben dat verhaal in Panorama op een zo evenwichtig mogelijke manier weergegeven, zonder mensen met naam en toenaam te viseren. We wilden vooral een maatschappelijk debat uitlokken over de bredere problematiek die achter dit verhaal zit. En dat debat is er ook gekomen, bijvoorbeeld over hoe de psychiatrie omgaat met mensen die door het lint gaan omdat ze onder de invloed zijn van drugs. En over politiegeweld. Toen we de reportage in het buitenland toonden, bleek dat in elk geval een erg universeel thema. Wanneer mag de politie geweld gebruiken? Hoe ver mag ze gaan? En als het misloopt, hoe gaat men daar dan mee om? Justitie die over zichzelf moet oordelen, en over de politie, dat blijft een heel moeilijke zaak.
Waar staat het hoofdonderzoek over wie verantwoordelijk was voor de dood van Jonathan Jacob intussen?
Van den Berghe: De raadkamer besliste om één agent van het Antwerpse Bijzonder Bijstandsteam (BBT) door te verwijzen naar de correctionele rechtbank. Net zoals de psychiater en de directeur van het psychiatrisch centrum Broeders Alexianen in Boechout dat weigerde Jonathan Jacob op te nemen, waardoor hij in een politiecel belandde.
De familie Jacob wou eigenlijk alle aanwezige agenten van het BBT doorverwijzen, omdat uit de autopsie bleek dat Jacob stierf door het geweld van het hele team. De gerechtsarts heeft niet kunnen achterhalen wie de fatale slag toedeelde die zijn lever en buikader scheurde. Maar waar je normaal ziet dat je als slachtoffer gesteund wordt door het openbaar ministerie, vroeg het parket hier om geen enkele agent te vervolgen. We weten dat de procureur vreesde dat zij anders niet meer zouden kunnen samenwerken met het BBT. (zucht) Tja, natuurlijk ontstaat dan het idee dat je als individu opbokst tegen een justitie die zichzelf en de politie beschermt. Wat kun je anders denken dan dat ze hun rol proberen te minimaliseren? Dat is toch logisch?
Ongelooflijk ook dat het parket in die eerste fase voor de raadkamer nooit de beelden van de beveiligingscamera bekeek. Terwijl die beelden op ons en op de kijkers net een enorme indruk hebben gemaakt. Dan hebben wij er met ons programma toch toe bijgedragen dat de ogen meer zijn opengegaan in dit dossier.
Het BBT heeft ook een klacht ingediend tegen onbekenden voor het lekken van de beelden van de laatste uren van Jacob in de cel die jullie gebruikt hebben in de reportage.
Leestmans: Die beelden tonen heel duidelijk wat er in dat politiekantoor gebeurd is, en het is ook door de kracht van die beelden dat er zo veel reactie is gekomen op de reportage. Ze zijn bijzonder confronterend voor de kijker, voor ons, en zeker ook voor de familie. En hoe meer je ze ziet, hoe erger het wordt.
Van den Berghe: Ook voor ons journalisten wennen die beelden niet.
Leestmans: We twijfelden niet om ze te brengen, maar we hebben wel lang gediscussieerd over wat we zouden laten zien. Uiteindelijk toonden we maar enkele minuten van de twee uur die Jacob in dat politiekantoor heeft doorgebracht. We wilden een zo getrouw mogelijk beeld brengen, ook met een zekere schroom, maar zonder afbreuk te doen aan de harde realiteit. We hebben de montage vooraf ook laten zien aan de familie van Jacob, maar de selectie was de onze.
De burgemeester van Antwerpen, Bart De Wever, schorste geen enkele van de BBT-agenten, in afwachting van het onderzoek. Het hele team dat Jacob heeft doodgeslagen, bleef aan het werk. De Wever motiveerde dat door te zeggen: ‘Een proces moet men niet op televisie voeren.’ Voelen jullie zich aangesproken?
Leestmans: Nee.
Van den Berghe: Nee, eigenlijk niet. Maar zo’n schorsing beslist een burgemeester op advies van het parket. En het parket heeft gevraagd die agenten niet te vervolgen, dus waarom zouden ze dan een schorsing adviseren?
Leestmans: Wij hebben niemand bij naam genoemd. Er is dus ook niemands proces gemaakt. Integendeel: we wachten nog steeds op het echte proces. Maar dan moet het wel ten volle gevoerd worden, zodat iedereen die betrokken is, zich verantwoordt voor een rechtbank.
Van den Berghe: En als je vooraf enkele mensen daarvan uitsluit, heb je maar een halve waarheid.
Leestmans: Dat iedereen maar zijn rol speelt. Wij hebben onze rol als journalist gespeeld, en nu is het aan de rechtbank, het liefst in alle transparantie. Dat lijkt me ook voor de samenleving belangrijk.
De reportage legde ook de pijnpunten bloot van de samenwerking tussen politie en psychiatrie bij gedwongen opnamen. Is daar sindsdien iets aan gedaan?
Leestmans: Het is wel duidelijk dat het programma druk becommentarieerd is in die kringen. Het is een spanningsveld. Bij mijn weten is er aan die relatie vandaag structureel nog steeds niets veranderd, maar in de geesten misschien wel.
Van den Berghe: Vlaams minister van Welzijn Jo Vandeurzen (CD&V) heeft crisisteams en speciale noodtoegangen in de psychiatrie aangekondigd. Het is ook een probleem dat al langer bekend is, maar het loopt gelukkig niet altijd af zoals bij Jacob. Ik hoop wel dat alle spelers door de reportage nu twee keer gaan nadenken over de aanpak bij gedwongen opnamen.
Het probleem met politiegeweld is dat het vaak woord tegen woord is, en dat er geen dergelijke beelden van zijn. Dan gebeurt er dus ook niet zoveel mee. Omgekeerd is de politie wel heel erg bezig met het geweld tegen de politie (lacht).
Leestmans: De lokale politie van Mortsel is erg lang op een rustige, beheerste manier met Jacob omgegaan. Het is pas verkeerd gelopen toen ze hem wilden platspuiten en er het BBT bij haalden om hem in bedwang te houden.
Van den Berghe: Het Comité P is die BBT’s nu tegen het licht aan het houden. Niemand blijkt te weten met hoeveel ze zijn, en wat hun bevoegdheden zijn. Blijkbaar vullen steden die zo’n team hebben hun taken naar eigen goeddunken in. Ze doen maar op. Het staat natuurlijk goed voor een burgemeester om het te hebben, maar is het ook nuttig? En hoe zijn die BBT’s opgeleid?
Door jullie reportage werd ook de rol van het parket in deze zaak herbekeken. De Antwerpse procureur-generaal Yves Liégeois heropende het onderzoek naar de substitute met dienst op de dag dat Jacob stierf in de cel. Volgens de ouders van Jacob gaf zij de opdracht om hun zoon een kalmerende spuit te geven, maar liet ze het bewijs van die beslissing uit het dossier verdwijnen om haar rol te verdoezelen. Hoe staat het met dat onderzoek?
Van den Berghe: Het parket heropende een oude zaak die eerder geseponeerd was. Maar de magistrate, die van schriftvervalsing en verduistering werd beschuldigd, is intussen buiten vervolging gesteld. Dat is een beslissing die het parket-generaal autonoom neemt, omdat het om een magistraat van het parket gaat. Het onderzoek is weliswaar gedaan door een onafhankelijke raadsheer, iemand van het Hof van Beroep in Antwerpen, maar de eindbeoordeling nam het parket-generaal.
We hebben ook in de reportage aangekaart hoe vervelend dat is: het parket is rechter en partij tegelijk in deze zaak. Men wou aan die kritiek tegemoetkomen door de parketten-generaal van Gent en Brussel te laten meebeslissen met het parket-generaal van Antwerpen. Maar het blijft vervelend. We hebben ook geen inzage gekregen in hoe het parket-generaal tot een beslissing is gekomen. Dat zou wel interessant zijn. Ik heb hen gevraagd of de ouders van Jonathan Jacob zich dan vergist hadden toen ze opmerkten dat een document uit het dossier verdwenen was. Daar wou men niet op antwoorden. Jammer. Zo weten we nog steeds niet wat daar dan wel is gebeurd. Wellicht zal, als er volgend jaar een correctionele rechtszaak komt over de verantwoordelijkheid voor de dood van Jacob, de rol van het parket ook daar nog ter sprake komen. Maar normaal gezien zal niemand meer vervolgd worden.
In onze reportage was de aandacht evenwichtig verdeeld over de verschillende spelers, maar het parket heeft er achteraf door zijn onhandige reactie vooral zelf voor gezorgd dat veel aandacht ging naar zijn rol. De Antwerpse procureur, Herman Dams, verklaarde enkele dagen na onze uitzending plotseling dat hij zelf tussenbeide was gekomen de dag dat Jacob overleed in 2010. Daarom werd die geseponeerde zaak tegen de magistraat heropend, omdat de bekentenis van Dams een nieuw element was. En er kwam ook een tuchtonderzoek naar Dams.
Dams trok zijn bekentenis echter weer in, omdat hij zich vergist zou hebben. Gelooft u dat?
Van den Berghe: Blijkbaar is het echt zo gegaan. Ook andere betrokkenen hebben meteen bevestigd dat hij de zaak-Jacob verwarde met een soortgelijke gedwongen opname van anderhalf jaar later. Toch is het geen kleine vergissing. We praten over iemand die door politiegeweld is omgekomen in een cel. Hoe kun je dat verwarren met een zaak waarbij niemand om het leven was gekomen? Voor iemand van zijn niveau is dat toch bedenkelijk. Het duurde zelfs een week voor hij zijn vergissing inzag, en hij had intussen zelf het kabinet van de minister van Justitie gealarmeerd, dat op zijn beurt de procureur-generaal op de hoogte bracht. Ook binnen zijn korps zorgde het voor vreselijk veel heisa en wantrouwen, en Dams moest uiteindelijk een stap opzijzetten. Dat was dus eigenlijk allemaal voor niks.
Leestmans: Dat iemand zich vergist, is natuurlijk menselijk. Maar als je twijfelt, zeker als procureur des Konings, lijkt het me logischer dat je die twijfel even aftoetst bij enkele mensen alvorens je naar de minister stapt. Vreemd is dat. Maar ik heb er geen verklaring voor.
Ondanks de vergissing van Dams was het wel een goede zaak dat de rol van het parket opnieuw onderzocht werd. Het tuchtonderzoek tegen Dams is intussen afgerond, maar het parket-generaal voegde er in één adem aan toe dat daarover niet gecommuniceerd zou worden, zoals altijd bij tuchtonderzoeken. Of er een sanctie is, weten we niet.
Veel mensen stelden na het zien van jullie reportage ook hun geloof in justitie in vraag. Hoe zit het met jullie geloof in het gerecht?
Leestmans: Als ik zie hoe dit onderzoek gevoerd is, frons ik de wenkbrauwen. Maar daarom is mijn vertrouwen in justitie nog niet geschonden. We mogen niet veralgemenen; justitie behandelt tienduizenden zaken per jaar. Wel is het zo dat justitie er nu eenmaal zelf van uitgaat dat justitie niet in de fout gaat. Helaas is soms het omgekeerde het geval.
