De Argentijn Jorge Mario Bergoglio wordt verkozen tot paus van de rooms-katholieke kerk. Hij volgt Benedictus XVI (Joseph Ratzinger) op, die op 11 februari zijn terugtreden had aangekondigd.

Jan De Volder (redacteur van het katholieke opinieblad Tertio): Dat was natuurlijk dé verrassing van het jaar. Benedictus had ooit gezegd dat hij van mening was dat een paus die fysiek of mentaal niet meer gezond is het recht en soms ook de plicht heeft af te treden. Maar de beslissing zelf was een echte donderslag, ook voor de kardinalen die naar zijn toespraak luisterden. Naar het schijnt waren amper vijf mensen op de hoogte: zijn secretaris Georg Gänswein, staatssecretaris Tarcisio Bertone, zijn broer Georg, en nog twee anderen.

Dat terugtreden heeft gezorgd voor een sense of urgency, een besef dat ‘er iets strafs moest gebeuren’. Ik heb in de aanloop naar het conclaaf nogal wat kardinalen gesproken. Zij waren echt in shock. Maar zo is de verkiezing van Franciscus mogelijk geworden. Als Benedictus ‘gewoon’ gestorven was en men ‘gewoon’ een opvolger had verkozen, waren de kardinalen nooit bij Bergoglio uitgekomen.

Bij de eerste niet-Europese paus.

De Volder: Hoewel Argentinië natuurlijk het meest ‘Europese’ land is van Zuid-Amerika, en Bergoglio zelf een kind is van Italiaanse inwijkelingen. Franciscus is een kind van de migratie en de paus van de globalisering: hij is de leider die de kerk nodig heeft in de 21e eeuw.

U was in Rome tijdens het conclaaf. In uw boek Een wonderlijk tweepausenjaar schrijft u dat u kort voor zijn verkiezing hebt horen tippen op Bergoglio. Discreet, maar nadrukkelijk.

De Volder: Dat is zo, maar ik had er niet op durven te wedden. Het lanceren van namen van papabili is een spelletje, en vaak gebeurt het bewust om een bepaalde kandidaat af te schieten. Ook dit keer. Iemand lanceert de naam van de Braziliaan Odilo Scherer, en kort daarna is die alweer afgebrand. Hoe dan ook blijft een conclaaf een fascinerende manier om een leider te kiezen.

En er sneuvelen alsmaar meer taboes. Tot de verkiezing van Ratzinger mocht het zeker geen paus zijn uit een politiek dominant land zoals de VS of Duitsland. Tot de verkiezing van Franciscus mocht het zeker geen jezuïet zijn.

De Volder: De nieuwe paus zou vooral een van de jongere kardinalen zijn, om de oude Benedictus op te volgen. En wat krijgen we? Een jezuïet van 76 jaar die al jaren met één long leeft en zijn ontslag als aartsbisschop al had aangeboden. Had iemand me een jaar geleden gezegd dat van de overkant van de wereld een nieuwe paus zou komen die de harten van de mensen kon verwarmen, zelfs van niet-katholieken, dan had ik het gewoon niet geloofd. En het is toch gebeurd. Voor mij is Franciscus de man van het jaar.

Merkwaardig: in zijn eigen jezuïetenorde lag Bergoglio bepaald niet goed.

De Volder: De generaal van de jezuïeten heeft die tegenstelling handig kunnen verdoezelen door een paar dagen na Franciscus’ verkiezing een mooie felicitatiebrief te schrijven. In werkelijkheid waren vele jezuïeten ronduit verbouwereerd. Ik heb er de eerste dagen na het conclaaf met verschillende jezuïeten over gepraat; bij een aantal van hen had Bergoglio echt een slechte naam. Dat dateert uit de tijd toen hij provinciaal was in Argentinië. Ze namen hem niet echt zijn opstelling tegenover de militaire junta kwalijk – sommigen vonden dat hij meer zijn stem had moeten verheffen – maar wel zijn bestuursstijl. In de jaren zeventig was Bergoglio een autoritaire man. Maar hij heeft geleerd van die kritiek. Hij zegt dat ook: ‘Ik heb fouten gemaakt.’ En hij is zich beginnen te hoeden voor zichzelf.

Dat zie je nu aan de manier waarop hij optreedt als paus. De raad van acht kardinalen die hij samenstelde, moet niet alleen de Curie hervormen, maar heeft ook de opdracht gekregen om de wereldkerk mee te besturen. Dat is vooral een voorbeeld van jezuïtische bestuurscultuur. Jezuïeten nemen hun belangrijke beslissingen pas na een ruime interne bevraging. En ze houden niet van jaknikkers.

Franciscus is een paus ‘nieuwe stijl’. Maar stopt veel van de vernieuwing daar ook mee: met de ‘stijl’?

De Volder: In tijden dat stijl zo belangrijk is, telt die natuurlijk mee. Ik deel de mening van Rik Torfs: stijl is ook inhoud. Franciscus is geen showman; hij is wat hij doet. Hij wil de liefde van Jezus zichtbaar maken, ook voor de zwaksten, en dus doet hij dat. Door zijn sobere levensstijl is hij vandaag de meest gezagvolle criticus van het consumentisme en onze westerse, niet-ecologische manier van leven. En dus eigenlijk van het kapitalistische model. De antiglobalisten mogen blij zijn, want in Franciscus hebben ze een fantastische bondgenoot.

Zoals alle pausen profiteert Franciscus natuurlijk van zijn ‘wittebroodsweken’: in het begin is alles wat hij doet fantastisch.

De Volder: Ik heb toch de indruk dat het echte werk begonnen is. Er begint zich zelfs enige tegenstand te vormen. De paus zegt tijdens een vliegtuigreis tegen journalisten dat hij zich, inzake een tweede huwelijk na echtscheiding, wil laten inspireren door het orthodoxe model. Maar drie maanden later zegt aartsbisschop Müller, de pro-prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer, dat daar geen sprake van is. En de tekst van Müller verschijnt in de Osservatore Romano, in vier talen! Dan denk en hoop ik maar dat dit gebeurde met goedkeuring van de paus. En vervolgens zegt kardinaal Reinhard Marx, een van de invloedrijkste Duitse kardinalen: ‘Müller mag het debat niet sluiten.’ Dat is opendebatcultuur als je wilt. En het is écht vernieuwen voor de kerk.

Maar het is toch een feit dat de oude Vaticaanse garde tegensputtert.

De Volder: Dat is zo. Franciscus zet zwaar in op decentralisatie. Hij vindt dat de lokale kerken de zaken vaak beter kunnen inschatten dan het Vaticaan. Ik verzeker u dat er in Rome een aantal decision makers zijn die dat niet graag horen. Maar Franciscus heeft als aartsbisschop van Buenos Aires natuurlijk jarenlang zelf ervaren dat het Vaticaan te veel macht naar zichzelf toe trok. De overheersende mentaliteit was: ‘Wij in Rome weten het het best.’ Veel bisschoppen die naar Rome kwamen, voelden zich slecht behandeld, en terecht. Die mentaliteit moet eruit. De oude bestuurscultuur moet veranderen. Franciscus wil dat de Curie de wereldkerk dient, niet andersom.

Maar het historische interview dat Franciscus aan de linkse krant La Republicca gaf, is intussen al van de Vaticaanse website verwijderd.

De Volder: Dat interview is een historie op zich. Franciscus stemt in met een gesprek met Eugenio Scalfari. Die man is 89 jaar oud! Hij heeft geen recorder bij en schrijft tijdens het interview niets op. En daarna zegt de paus: ‘Ik heb alle vertrouwen in u’, en hij vraagt zelfs niet om de tekst na te lezen. Dus wat in La Republicca stond, zal hij inderdaad wel ongeveer zo gezegd hebben. (lacht) Met alle respect voor de journalisten, maar als paus zou ik toch even vragen of ik de tekst zou mogen nalezen.

En de paus wil dat de kerk minder spreekt over seks. Eindelijk.

De Volder: Ik denk niet dat Franciscus in zijn eigen ethische principes veel ‘rekkelijker’ is dan zijn voorgangers, maar hij legt wel andere accenten. Franciscus communiceert de kern van de boodschap: liefde. Liefde impliceert barmhartigheid, en leidt tot vreugde. Als ik onze kerken binnenstap, zie ik nochtans niet veel vreugde. Dat Franciscus dat wil veranderen, is dus goed.

Hij noemde homo’s zijn ‘fratelli’ – zijn broers. Dat zouden Benedictus of Johannes Paulus II nooit gezegd hebben.

De Volder: Al zouden ze het er in se wel eens mee zijn. Maar het is niet vanzelfsprekend voor een paus. De Amerikaanse kerk heeft een machtige conservatieve vleugel, en een groot aantal bisschoppen en kardinalen behoort daartoe. Die zijn zeer tegen de pro-choice-beweging inzake abortus, en vandaar uitgesproken anti-Obama. En ineens zegt een paus dat die ethische thema’s niet het allerbelangrijkste zijn. Natuurlijk zijn die Amerikanen niet gelukkig met zo’n koerswijziging.

En zal Franciscus ook heilzaam zijn voor de kerk in België?

De Volder: Vanzelfsprekend, al hoor ik meer reacties over Franciscus bij niet-katholieken dan bij katholieken. Belgische katholieken zijn het gewoon geworden om te geloven ‘zonder de paus’. Het kan velen niet meer schelen wat er in Rome gebeurt. En dat geldt ook voor de verkiezing van Franciscus.

De Belgische kerk oogt oud, en vermoeid.

De Volder: De Belgische kerk heeft inderdaad veel dynamiek verloren. Weet u, ik hoor opnieuw mensen zeggen: ‘Met zo’n paus krijg ik weer zin om naar de kerk te gaan.’ Dan houd ik telkens mijn hart vast. Want wat zullen ze daar vinden? De paus wil dat de kerk weer buiten gaat. Wel, onze kerk is in zichzelf gekeerd: de eigen vergaderingen en bijeenkomsten zijn toch zo belangrijk. Wat is daar eigenlijk aantrekkelijk aan? Als de paus dan vraagt: ‘Ga naar buiten. Verkondig het Evangelie. Omhels de zwakkeren. Help de armen’, dan wekt dat bij velen natuurlijk een gigantische weerstand op. In die zin is de verkiezing van Franciscus een genade voor de gelovigen van dit land. Hij dwingt ons eindelijk ons hart te openen.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content