Verwachten we te veel van het leven?

We zijn niet goed in lijden, stelt gezondheidszorg-psycholoog en gedragstherapeut Martin Appelo. Wie aanvaardt dat je niet te veel van het leven mag verwachten en toch leeft alsof elke dag ertoe doet, heeft veel gewonnen.

Lijden heeft veel te maken met verwachtingen”, begint Martin Appelo. “We hebben verwachtingen en verlangen dat die ingelost worden. Dat geeft frustratie, omdat het niet (onmiddellijk) gebeurt, en angst dat het nooit zal gebeuren. Dus gaan we lijden.”

Martin Appelo onderscheidt 4 soorten lijden. Er is essentieel lijden: je probeert iets te bereiken, maar slaagt daar niet in, bijvoorbeeld bij een onvervulde kinderwens. Mensen die zich verloren voelen in het leven en elke vorm van houvast kwijt zijn, lijden existentieel. Deze twee vormen van lijden zijn onontkoombaar, iedereen komt ze tegen.

Daarnaast is er positief verzadigd lijden en negatief verzadigd lijden. Zogenaamde zondagskinderen wie alles in de schoot wordt geworpen en die het niet gewoon zijn dat ze niet krijgen wat ze willen, vormen een voorbeeld van positief verzadigd lijden. Negatief verzadigd lijden ten slotte kom je onder meer tegen bij mensen die door jarenlang misbruik nog maar een schil van zichzelf zijn. “Dit is de ergste vorm van lijden, deze mensen zitten letterlijk bevroren in hun toestand en ontdooien vaak nooit meer”, weet Martin Appelo. “Ze zijn een soort zombies geworden. Bij de andere vormen van lijden heb je zelf nog controle, en dat is een belangrijk verschil.”

Fight, flight or freeze

Instinctief vertonen we drie mogelijke reacties op lijden: we vechten, vluchten of bevriezen. Vechten tegen je ziekte is nodig, maar niet als je ongeneeslijk ziek bent. Vluchten van lijden kan zinnig zijn. Als je collega’s blijven roddelen, is het verstandig om ander werk te zoeken. Vluchten in alcohol of drugs zal je lijden niet minder maken. Vluchten heeft evenmin zin als je op je nieuwe werk aan je oude collega’s blijft denken. Bevriezen doe je wanneer je niet weg kunt uit de situatie die je doet lijden, maar vechten onmogelijk of niet zinvol is. Denk aan de zombies waar we het daarnet over hadden.

Er is lijden dat simpelweg geleden moet worden. Omdat het anders nog meer problemen geeft zoals slapeloosheid, paniek, piekeren, een slecht humeur, relatieproblemen… Toch doen we het niet. Martin Appelo: “We zijn slecht in lijden, omdat we bijna altijd de reflex hebben ons lijden te bevechten. De maakbaarheidsgedachte heerst zo sterk dat mensen eerder de halve wereldbol gaan afreizen op zoek naar die ene persoon die hen misschien zou kunnen genezen, dan in te zien dat ze zullen sterven. Door te vechten tegen leed dat je niet kan bevechten, veroorzaak je nog meer leed.”

“Daarnaast kweken we ook een fobie voor lijden. We proberen ons op alle mogelijke manieren in te dekken met verzekeringen, vaccinaties… Als je bang voor iets bent, geeft dat spanning. Een gevoel van spanning kan iets nooit eenvoudig maken. Als je efficiënt met lijden wil omgaan, is het belangrijk dat je dat lijden op een ontspannen manier tegemoet kan treden.”

En… en…

Dat is uiteraard makkelijker gezegd dan gedaan. Lijden wordt veroorzaakt door verwachtingen. Veel hangt dus af van wat je met je verwachtingen doet. Neem je verlies en stel je verwachtingen naar beneden bij: het leven heeft geen verantwoordelijkheid naar jou toe. Martin Appelo hamert in dit verband op de wet van de omgekeerde inspanning: “Twijfel, angst en onzekerheid ontstaan alleen maar als iemand het belangrijk vindt om ergens zeker van te zijn, als hij precies wil weten waar hij aan toe is en altijd controle wil. Wie van het lijden weg wil blijven, wordt er door ingehaald. De enige manier om niet te verdrinken in onontkoombaar leed is erin mee te gaan. Zie het als een draaikolk. Het is niet leuk om erin te zitten, maar de enige manier om eruit te raken is ontspannen terwijl je wordt meegezogen. Wie het lijden omarmt, weet ermee om te gaan als het zich aandient.”

Als je het vechten tegen het onoverkomelijke opgeeft, houd je bovendien veel energie over. Die kan je steken in zaken waar je wel invloed op hebt. Onontkoombaar lijden kan dus alleen worden gehanteerd door in een mindset van en… en… te gaan. Het is dan geen kwestie van lijden of niet lijden, maar van lijden én niet lijden. Je bent in een toestand van onvermijdelijk lijden en tegelijkertijd richt je je aandacht op iets anders.

De psychologie biedt tools die je kunnen helpen bij het manipuleren van je aandacht naar zo’n en… en…-toestand. De-identificeren is er zo een. Voel je verdriet? Denk dan: ik heb verdriet, ik ben niet verdrietig. Er is verdriet, maar je kan zelf kiezen wat je ermee doet. Je kan het aandacht geven en groter maken of je kan je aandacht richten op je vriendelijkheid. Door je aandacht te manipuleren, kan je je losmaken van het lijden, je verwachtingen bijstellen en iets anders kiezen waar je echt voor gaat. Wat doet er voor jou toe? Wat maakt dat jouw dag een goede dag is geweest? Focus daarop.

Eenzaam

Het is fijn als er mensen zijn die zorgen voor een arm om je schouder, maar lijden als zodanig kan je met niemand delen. Je voelt oprecht verdriet en lijden wanneer je een ander ziet lijden. Maar dat zegt vooral dat jij je in die situatie ook zo zou voelen, het heeft niet noodzakelijk tot gevolg dat je de ander bijstaat of een deel van zijn lijden wegneemt. We zijn geschokt als we beelden van Syrië zien. Maar we vertrekken niet naar Aleppo.

Martin Appelo: “Ik werk vaak met koppels waarvan een partner stervende is. Die willen uiteraard de laatste maanden zoveel mogelijk ‘samen’ zijn. Maar doodgaan is iets anders dan achterblijven. Accepteer dat de ander de ander is, met eigen emoties, ideeën en reacties. Doe niet alsof je een eenheid bent, want dat is niet zo. Je kunt alleen maar delen dat het niet te delen is. Hou elkaar vast en voel je verbonden in onzekerheid en leegte.”

“Ik werkte met een ouder koppel dat de typische, zwijgzame, Groningse mentaliteit had. De vrouw was stervende en ze wilden dat ik hen hielp om te leren praten met elkaar. Ik vroeg hen waarom ik hen nu nog iets moest leren dat ze hun hele leven niet hadden gedaan. Wanneer was de laatste keer dat ze elkaar hadden vastgepakt? De vrouw kon daar een exacte datum op plakken: de dag dat ze haar diagnose had gekregen. Ik vroeg hen om mekaar vast te pakken en het was mooi om te zien hoe hun armen vanzelf rond elkaar gleden, hoe hun lichaam had onthouden hoe het moest. De man zei: ‘Dat is duidelijk, vanaf nu moet ik dit elke dag vier keer doen.’ Hij belde me de dag nadat zijn vrouw was overleden, om te vertellen dat hij haar die laatste maanden nog honderden knuffels had gegeven.” (Tine Bergen)

Martin Appelo, Leren lijden, Boom Uitgevers, 140 blz., 17,50 euro, ISBN9789089539427.