‘Schizofrenie? Laten we de naam veranderen’

Dat de stoornis miskend en misbegrepen is, heeft wellicht veel te maken met het feit dat ze kreunt onder een misleidende naam. Want wat is schizofrenie eigenlijk? ‘Misschien niet meer dan een gevoeligheid voor het ontwikkelen van psychosen.’

Als kranten schizofrenie blokletteren, dan is dat meestal in een negatieve context, die de misvatting voedt dat mensen met schizofrenie geweldenaars zijn, zoals ‘crèchemoordenaar’ Kim De Gelder. ‘Terwijl mensen die aan de stoornis lijden veel vaker slachtoffer dan dader van geweld zijn en níét gewelddadiger zijn aangelegd dan de gemiddelde persoon’, zegt psychiater Erik Thys, die dagelijks contact heeft met zulke patiënten.

Waarom brengen zo veel mensen schizofrenie spontaan in verband met geweld?

Erik Thys: Wellicht heeft de naam van de stoornis, die in 1908 door de Zwitserse psychiater Eugen Bleuler werd geïntroduceerd, daar veel schuld aan. De naam werd nooit meer gewijzigd, ook al onderging het concept van de stoornis een opmerkelijke transformatie. Afgeleid van het Griekse schizein en phrèn betekent schizofrenie letterlijk gespleten geest of gespleten persoonlijkheid. En dat stellen veel mensen spontaan – maar onterecht – gelijk met een dubbele persoonlijkheid of een verborgen, duistere kant. Het beeld van de aardige Dr. Jekyll die plotseling verandert in de kwaadaardige Mr. Hyde is dan niet ver weg. Maar ook bepaalde symptomen van schizofrenie worden nog vaak misbegrepen. Rond de hallucinaties en wanen hangt nog altijd een mysterieuze waas, die mensen met schizofrenie opzadelt met etiketten als gek, onvoorspelbaar en wellicht vandaar ook gevaarlijk.

Wat houden die hallucinaties en wanen precies in?

Thys: Wie aan schizofrenie lijdt, verglijdt soms in een toestand waarin hallucinaties en wanen zich voordoen. We spreken dan van een psychotische toestand of een psychose. In het geval van hallucinaties kan de persoon iets horen, zien, voelen, ruiken of proeven wat er niet is. Vooral gehoorshallucinaties komen voor. Vaak gaat het om converserende stemmen of één stem die doorlopend commentaar geeft. Ook wanen kunnen opduiken. De persoon is dan onterecht overtuigd van bepaalde zaken. Dat hij achtervolgd, belaagd of bespioneerd wordt bijvoorbeeld. Of dat hij ergens schuld aan heeft, aan een natuurramp bijvoorbeeld. Of dat hij buitengewone machten, krachten of talenten heeft. Of dat instanties van buitenaf hem rechtstreeks aanspreken, bijvoorbeeld in kranten of op televisie. Enzovoort. Tal van wanen zijn mogelijk, maar zowel bij de wanen als de hallucinaties komt het er meestal op neer dat men zich sterk aangesproken of geviseerd voelt door iets of iemand buiten zichzelf.

Die hallucinaties en wanen worden ook wel de positieve symptomen van schizofrenie genoemd. Vanwaar ‘positief’?

Thys: Positief verwijst naar het feit dat de stoornis de fenomenen ’toevoegt’ aan het normale functioneren. Bij gezonde personen treden ze niet op. Toch moeten we hier de kanttekening maken dat iedereen wel eens kortstondige psychotische ervaringen heeft. Je meent de stem van een net overleden persoon te horen. Of je hoort mensen achter je lachen en meteen gaat door je hoofd dat men om jou lacht. Maar daarom lijd je nog niet aan schizofrenie. Voor er sprake kan zijn van de stoornis moeten psychotische symptomen maandenlang opduiken én je dagelijkse functioneren verstoren.

Zijn die positieve symptomen te verhelpen?

Thys: Gelukkig wel. We kunnen ze meestal afdoende verminderen en voorkomen met medicatie. Alleen moeten we voor iedere patiënt uitzoeken welk antipsychoticum het beste werkt én de minste bijwerkingen heeft. Een opname proberen we zoveel mogelijk te vermijden of zo kort mogelijk te houden. Maar een goede opvang – zowel door professionele hulpverleners als familie en vrienden – is in elk geval erg belangrijk. Zeker als je weet dat schizofrenie vaak al opduikt op een leeftijd tussen 15 en 30 jaar, in een periode dus waarin mensen volop de krijtlijnen van hun leven uittekenen. Bovendien wordt de eerste psychose vaak getriggerd door een traumatische ervaring of druggebruik. En die triggers vragen op zich ook al opvolging.

Bestaan er behalve positieve ook negatieve symptomen?

Thys: Ja. En die worden door mensen vaak niet spontaan aan schizofrenie gelinkt, omdat ze veel minder opvallen dan de positieve symptomen. De negatieve symptomen hebben namelijk betrekking op normale vaardigheden die door de stoornis in min of meerdere mate zijn ‘onttrokken’, vandaar ‘negatief’. Zo voelen mensen met schizofrenie vaak minder emoties en zijn ze daardoor minder geïnteresseerd in activiteiten of de omgang met andere mensen. Weinig spectaculaire symptomen dus, die bij jonge mensen al helemaal niet zo opvallen, omdat ook veel gezonde pubers er af en toe last van hebben. Maar houden die symptomen lang aan, dan kunnen ze grote gevolgen hebben. Vrienden of partners haken bijvoorbeeld af. De prestaties op school of op het werk verminderen. Er ontstaan financiële of huisvestingsproblemen. Enzovoort. Helaas heeft de huidige medicatie weinig vat op die negatieve symptomen. De steun van familie, vrienden en hulpverleners is cruciaal om iemand ondanks zijn negatieve symptomen tóch sociaal en actief te houden. En die steun wordt nog belangrijker als er ook stemmingsstoornissen opduiken, zoals angst, depressieve gevoelens al dan niet afgewisseld met eufore gevoelens, enzovoort.

Sommigen kampen ook met denkstoornissen?

Thys: Onder meer in de vorm van vertraagd of versneld denken. In dat laatste geval volgen gedachten zich in een razendsnel tempo op, zoals bij de zogenaamde gedachtevlucht van mensen met een bipolaire stoornis in eufore toestand. Een andere denkstoornis levert het gevoel op dat men plots zonder gedachten valt. En er kan ook een probleem zijn met het logisch denken. In dat geval zijn opdrachten waarbij stappen in een specifieke volgorde en met een precieze timing moeten worden uitgevoerd, gedoemd om te mislukken. Zoals een eenvoudige maaltijd bereiden, zelfs al heeft de persoon een schitterend encyclopedisch geheugen. Deze denkstoornis heeft namelijk niets te maken met een slecht geheugen of een gebrek aan intelligentie.

De verstoorde denklogica kan ook aan de oppervlakte komen bij het maken van associaties. Gezonde creatieve geesten kunnen meestal erg goed divergent – out of the box – denken. Door minder voor de hand liggende verbanden te leggen, komen ze tot originele ideeën of kunstwerken. Ook mensen met schizofrenie zijn daar vaak erg goed in. Alleen helt bij hen op bepaalde momenten en zonder dat ze er erg in hebben de balans tussen het divergent en het convergent denken heel sterk over naar de divergente kant. De associaties van woorden of gedachten die ze dan maken zijn niet relevant. Zo is er het voorbeeld van een dame die de gemeente Anderlecht wil verlaten omdat het er ‘Anderslecht’ is.

Heeft iedere persoon met schizofrenie zowel positieve, negatieve, affectieve als cognitieve symptomen?

Thys: Nee. Het scala van symptomen en de ernst ervan is voor iedere persoon anders. Ook het verloop van de stoornis kan sterk variëren. Terwijl sommigen slechts één intense psychotische periode doormaken, beleven anderen er verschillende en krijgen nog anderen nooit een adempauze. Ook de mate waarin mensen herstellen van opstoten en hun leven kunnen uitbouwen, varieert. Bovendien is geen van al de beschreven symptomen uniek voor schizofrenie. Zelfs de erg typerende hallucinaties en wanen kunnen een andere oorzaak hebben, waaronder alcoholmisbruik, druggebruik en dementie. Je kunt je dus afvragen of schizofrenie überhaupt wel een stoornis op zich is dan wel een parapluterm voor meerdere stoornissen. Misschien is schizofrenie zelfs niet meer of minder dan een gevoeligheid voor het ontwikkelen van psychosen.

Een gevoeligheid waarmee je wordt geboren?

Thys: Dat is nog niet duidelijk. Hoe nauwer je verwant bent met iemand die aan schizofrenie lijdt, hoe hoger je risico om zelf ook ooit aan de stoornis te lijden. Een genetische belasting speelt dus zeker mee, maar welke genen betrokken zijn, blijft onopgehelderd. Daarnaast speelt ook de omgeving een belangrijke rol. Onder meer migranten en mensen die in een stad zijn opgegroeid, zouden een groter risico lopen. Maar er zijn tal van hypothesen en allemaal zonder harde bewijzen. Opvallend is wel dat schizofrenie overal ter wereld en in alle sociale klassen en culturen in ongeveer dezelfde mate voorkomt. Er is ook nooit een opmerkelijke op- of neergang van de stoornis vastgesteld. De genetische elementen van schizofrenie lijken zich dus onverminderd te blijven verspreiden. En dat terwijl mensen met schizofrenie doorgaans veel minder kinderen hebben. Ook mensen die níét aan schizofrenie lijden, dragen en verspreiden dus genetische elementen die bij schizofrenie zijn betrokken.

Deze genetische elementen zijn op zich dus wellicht niet ongunstig, aangezien ze ook bij gezonde mensen voorkomen. Ze kunnen zelfs een troef zijn in het leven, zoals wanneer ze coderen voor een bijzonder creatief talent. Alleen wie een bepaalde combinatie van de genetische elementen in zich draagt, heeft een verhoogd psychoserisico.

En dat draagt wellicht ook bij aan het stigma dat op de stoornis rust.

Thys: Inderdaad, want onbekend is vaak onbemind. En dat is bijzonder jammer als je weet dat de gemiddelde man of vrouw maar liefst 1 kans op de 100 heeft om ooit aan schizofrenie te lijden. We moeten er dus alles aan doen om het stigma weg te werken.