Het angstgevoel piekt, vooral in westerse samenlevingen. Terecht? ‘We mogen onszelf niet laten verleiden tot onnodig draconische maatregelen. Angst is altijd een leugen.’
Nooit was de wereld veiliger en welvarender dan vandaag. En toch zijn we doodsbang. We vrezen voor onze job, piekeren over het welzijn van onze kinderen, zijn bang om besmet te raken met het coronavirus, enzovoort. Het is een tegenstelling die angstpsychiater Damiaan Denys (Universiteit van Amsterdam) intrigeert. Twee jaar geleden schreef hij het essay Angstparadox. Daarin onthult Denys hoe een ontspoorde controledwang ons angstgevoel aanvuurt. ‘Een groeiend arsenaal aan regels, afspraken en hulpmiddelen houdt de illusie van beheersing warm. We beveiligen ons huis, nemen winterbanden en de beste reisverzekering. Onze kinderen houden we angstvallig dichtbij. Je laat maar beter niets aan het toeval over, denken we.’
Reizen zonder gps
Hoe meer we ons leven trachten te beheersen, hoe kouder de douche als de werkelijkheid zich niet plooit naar die pogingen. Angst ontstaat in de wrijving tussen hoe je de wereld verwacht en hoe die zich werkelijk aandient. Op lezingen over het thema prikkelt Denys aanwezigen soms met een schijnbaar eenvoudige uitdaging. Hij vraagt ze om naar een bepaalde plek in Zuid-Frankrijk te rijden. ‘Wie de opdracht aanneemt, krijgt te horen dat hij of zij daarbij geen smartphone of gps-toestel mag gebruiken. Dan zie je de paniek toeslaan. Zonder technologische ondersteuning ervaren mensen de opdracht plots als bedreigend. Nochtans reden we niet langer dan 30 jaar geleden allemaal zonder gps naar het zuiden. We kochten een landkaart en vroegen de weg als we die kwijt waren. Misschien duurde de rit wat langer, maar we raakten ook op onze bestemming.’
Bij onverwachte gebeurtenissen proberen we grip te krijgen op de werkelijkheid. ‘Na een orkaan zie je mensen soms kleine zaken opruimen in of naast hun verwoeste huis. Bij het begin van de coronacrisis zag je mensen massaal wc-papier hamsteren. Rationeel gezien zijn dat zinloze acties. In een context van controleverlies en angst koesteren mensen de illusie dat iets doen hen een zekere controle teruggeeft.’
Ratio versus emo
Volgens de psychiater voeden de media onze focus op het directe gevaar. ‘Tegenwoordig lijken individuele emo-verhalen de grootste werkelijkheidswaarde te hebben. Je leest veel over persoonlijk leed van herkenbare mensen. Globale duiding en oplossingen, wat ik het ruimere plaatje noem, komen minder aan bod. Voortdurend doorschieten in sentimentaliteit verkleint echter de ruimte om op een nuchtere manier beslissingen te nemen. In crisisperiodes zoals deze hebben we nood aan rationele besluitvorming.’
‘Zeker, het coronavirus vormt een reële bedreiging. We nemen de voorschriften omtrent fysieke afstand en handhygiëne maar beter ernstig. Tezelfdertijd moeten we durven te erkennen dat we voor langere tijd met dit virus zullen samenleven. Tot er een vaccin is, zal je het nooit helemaal beheersen. Laat dat idee los. We mogen onszelf niet laten verleiden tot onnodig draconische maatregelen. Zo offer je je vrijheid op het altaar van de schijncontrole.’
Vooral westerlingen
Angst piekt vooral in samenlevingen die streven naar 0 procent risico, zoals de westerse. Bij ons ligt de prevalentie rond 8%. In landen zoals China en Nigeria klimt het cijfer niet hoger dan 0,5%. ‘Dat is bizar, want in Nigeria lopen mensen objectief gezien veel meer risico’s dan bij ons. Het illustreert hoe irrationeel angst is. En hoe slecht ze de werkelijkheid weerspiegelt. De angst is altijd een leugen’, provoceert Denys.
Wie denkt dat hij een situatie meester is, schat de aanwezige risico’s lager in dan een persoon die geen gevoel van controle heeft. ‘Op familievakantie in de Alpen zie ik weinig gevaar in een bergwandeling. Ik ben sportief en misschien schenkt testosteron me een vals gevoel van veiligheid. Mijn vrouw schat hetzelfde risico anders in. Zij verbiedt onze kinderen om op minder dan 3 meter van een ravijn te lopen en ziet overal gevaar. Percepties van controle wisselen van persoon tot persoon en hangen samen met je persoonlijkheid en eerdere ervaringen.’
Persoonlijkheid verklaart echter niet alles. Ook de samenleving waarin we leven telt. Zonder het goed te beseffen evolueerden we naar een maatschappij waarin angst centraal staat. ‘Vroeger prees men een dienst of product aan, zonder meer. Vandaag waarschuwt men voor de gevolgen als je het product niet aanschaft. Een bedrijf dat alarmsystemen verkoopt mailde me onlangs met de boodschap dat elke 10 minuten ergens wordt ingebroken in Nederland. Producenten van winterbanden publiceren cijfers over overlijdens in het verkeer als gevolg van slechte weersomstandigheden. Ook politici jagen ons schrik aan. Ze werpen zich op als dam tegen allerlei onheil en hengelen zo naar onze stem.’
Angst mobiliseert
‘Geen enkel psychologisch mechanisme mobiliseert beter dan angst’, legt Denys uit. ‘Het brengt mensen in beweging. Net daarom maakt iedereen er tegenwoordig gebruik van. Als individu moet je al heel sterk in je schoenen staan om er niet aan toe te geven.’
Hij vindt dat een zorgwekkende evolutie. ‘Door ons in extreme zin te beveiligen tegen alle mogelijke risico’s, maken we onszelf kwetsbaar. De wereld die we zo scheppen wapent ons te weinig tegen onverwachte gebeurtenissen of gevaren. Alles wat aan onze controle ontsnapt – of dreigt te ontsnappen – leidt in zo’n omgeving tot stress en angst. Zelfs relatief kleine dingen zoals even geen internetbereik hebben.’
Het onverwachte maakt ons niet alleen bang, we worstelen ook om er adequaat op te reageren. Denys: ‘Eigenlijk besteden we de organisatie van ons leven uit aan allerlei regels en technologie. We leggen fietspaden aan en zetten kinderen een helm op. Dat we daarmee het gevaar wegnemen, klopt niet. Mensen gedragen zich onveiliger naarmate factoren buiten henzelf, zoals infrastructuur, de veiligheid overnemen. Automobilisten naderen kinderen die een fietshelm dragen bijvoorbeeld dichter dan kinderen die er geen op hebben. Een Engelse autoverzekeraar stelde vast dat betere banden en extra veiligheidssnufjes in de wagen leidden tot roekelozer gedrag in het verkeer. Mensen stemmen hun gedrag af op hun gevoel van controle, niet op het gevaar zelf.’
Vertrouwen hebben
Gelukkig geldt de logica in 2 richtingen. ‘Als je verkeersregels wegneemt, gedragen mensen zich over het algemeen verantwoordelijker. In Zweden experimenteerde men met wegen zonder afgebakende wegstroken voor de verschillende weggebruikers. In theorie konden fietsers, voetgangers en automobilisten allemaal door elkaar aan het verkeer deelnemen. In de praktijk merkte je dat iedereen een stuk voorzichtiger werd, wat tot minder ongevallen leidde. Als hun veiligheid niet langer uitbesteed wordt aan externe regels, schakelen mensen automatisch over op hun eigen ‘locus of control’. Die werkt meestal prima, tenminste als je hem regelmatig gebruikt.’
In een ‘risicovrije’ wereld verliest de mens zijn vertrouwen om zelf met gevaarlijke situaties om te gaan. ‘Dat vertrouwen is nochtans cruciaal. Het vormt de beste remedie tegen angst’, zegt Denys. ‘Als ik mijn zoon zou betrappen op drugsgebruik, is het beter om hem geen huisarrest te geven. Ook al ben ik bang dat hij een verslaving ontwikkelt. Dan vertel ik hem beter dat ik geloof in zijn vermogen om er een volgende keer af te blijven. Je angst reduceren betekent ook aanvaarden dat je niet alles kunt of hoeft te controleren.’
Zonder angst geen vrijheid
Denys pleit ervoor om angst opnieuw een plaats te geven in ons leven. ‘We bekijken angst meestal als iets negatiefs. Dat hoeft eigenlijk niet. Ga eens na bij jezelf wanneer je voor het laatst echt bang bent geweest. De kans is groot dat dit gevoel je overviel toen je uit je veilige comfortzone trad. Bij de beslissing om kinderen te nemen, een nieuwe job of bij de aankoop van een nieuw huis bijvoorbeeld. Wie afstand neemt van iets vertrouwds wordt onzeker en bang. Dat is menselijk. Maar je geeft er beter niet aan toe. Vrij zijn betekent voldoende moed opbrengen om door die angst heen te gaan, waardoor je écht nieuwe dingen leert kennen. Draai de negatieve perceptie rond angst om. Als je nooit echt bang bent geweest, ben je vermoedelijk ook nog nooit vrij geweest.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
