PFAS treffen kinderen harder dan gedacht: ‘Speel niet in en met zeeschuim’

Ze worden al meer dan 70 jaar geproduceerd, maar de gezondheidseffecten van de onverwoestbare PFAS worden vandaag pas duidelijk. ‘Vooral de gevolgen voor kinderen mag je niet onderschatten’, aldus kankerexpert Nicolas Van Larebeke.

Jongens en meisjes die in de buurt van de fabriek 3M in Zwijndrecht wonen, komen later in de puberteit dan andere jongeren, zo blijkt uit een nieuwe studie in het vakblad Environmental Health. Jongens vertonen een lagere concentratie van het luteïniserend hormoon (dat een cruciale rol speelt in de voortplanting). Ze hebben ook minder testosteron en een lagere lichaamslengte.

Ook blijkt dat zowel bij jongens als bij meisjes met hogere PFAS-waarden het immuunsysteem zwakker is, met een verminderde weerstand tegen infecties tot gevolg.

Dat PFAS het immuunsysteem aantasten, is niet nieuw. Internationaal onderzoek toonde eerder al aan dat de vaccinatie tegen difterie en tetanus 50 procent minder goed werkt bij kinderen met veel PFAS in het bloed, net vanwege dat verzwakte immuunsysteem.

Nog verontrustender is dat bij de 3M-jongeren de verstorende effecten al vrij belangrijk zijn bij bloedconcentraties die duidelijk onder de norm van de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) van 6,9 microgram per liter liggen.

Bijkomend, nog niet gepubliceerd onderzoek van kankerexpert Nicolas Van Larebeke stelt dat in ongeveer 85 procent van de gevallen de gezondheidseffecten relatief veel sterker zijn bij PFAS-concentraties onder de mediaanwaarden, en dus onder de normen, dan boven de mediaan.

Dat bewijst enerzijds dat de veiligheidsnorm voor kinderen lager moet, maar anderzijds dat de PFAS-effecten niet meer sterk toenemen boven een bepaald niveau. Dat is goed nieuws, aangezien PFAS in onze wereld overal zijn. In het menselijk lichaam blijven de ‘eeuwige chemicaliën’ jaren aanwezig met halfwaardetijden van 1,5 tot 8 jaar.

‘Hogere PFAS-concentraties in het lichaam zijn zorgwekkend, maar niet catastrofaal, zoals blijkt uit onderzoek op arbeiders die duizendmaal meer PFAS in hun bloed hebben dan de gemiddelde Vlaming’, aldus Van Larebeke. ‘Dat de hormonale effecten bij jongeren afvlakken bij hogere concentraties, is niet onlogisch aangezien de receptoren in het lichaam op een bepaald moment verzadigd raken. Al is het uiteraard niet uitgesloten dat bij hogere concentraties andere toxische effecten optreden via andere mechanismen.’

‘Ik heb te veel PFAS in mijn bloed. En u waarschijnlijk ook’: hoe zorgwekkend is dat?  

Vooral in zeeschuim

PFAS (per- en polyfluoralkylstoffen) zijn een groep stoffen, waaronder PFOS en PFOA, die bestaan uit al of niet vertakte, korte of langere koolstofketens met daarop een aantal fluoratomen. Het zijn net die koolstof-fluorbindingen die PFAS een zeer hoge chemische en thermische stabiliteit geven: ze zijn hittebestendig, brandwerend, water- en olieafstotend en moeilijk af te breken. Daarom zijn ze alomtegenwoordig in bijvoorbeeld pannen met antiaanbaklaag, blusschuim, keukentextiel, tapijten, voedselverpakkingen, maar ook in gezondheidsproducten, zoals flosdraad en menstruatieondergoed en zelfs in ons drinkwater.

Sterker nog: het Agentschap Zorg en Gezondheid van de Vlaamse overheid waarschuwt om kinderen – hoe aanlokkelijk het ook mag zijn – niet in het zeeschuim aan het strand te laten spelen en het lichaam goed af te spoelen na een dagje strand. In zeeschuim kunnen vrij veel PFAS schuilen die vrijkomen door het opspattende zeewater, afhankelijk van de plaats, het seizoen en het tijdstip.

‘Zwemmen, baden en spelen in niet schuimend zeewater houdt geen risico’s in voor de gezondheid, verzekert het agentschap, omdat de concentraties PFAS in zeewater veel lager zijn dan in zeeschuim.

Wat met de gezondheid van volwassenen?

PFAS kunnen ook bij volwassenen schade aanrichten. Ze leiden mogelijk tot een verstoring van de hormoonspiegel of de metabole gezondheid, en kunnen de werking van de schildklier, lever en nieren aantasten. PFAS zijn ook gelinkt aan hart- en vaatziekten, diabetes, een vermindering van de mannelijke vruchtbaarheid, een verhoogd risico op complicaties tijdens de zwangerschap en een verhoogd risico op polycysteus-ovariumsyndroom bij vrouwen.

‘PFAS beïnvloeden zowat alles in het lichaam, van hormoonregulatie tot zenuwstelsel’, zegt Van Larebeke. ‘De stoffen binden op tal van hormonale en andere receptoren, waaronder de vitamine D-receptor. Ook binden ze op receptoren die belangrijk zijn in het metabolisme en in de detoxificatie van lichaamsvreemde stoffen. Daarnaast verstoren PFAS de epigenetische regulatie van genexpressie (veranderingen waarbij bepaalde genen aan of uit worden gezet in de cellen, nvdr). Epigenetische veranderingen kunnen doorgegeven worden aan de volgende generaties en zijn dus van bijzonder belang. Daarnaast beïnvloeden PFAS het tot uitdrukking komen van onze genen in het algemeen, bovenop de epigenetische regulatie.’

Wellicht kankerverwekkend

In 2023 klasseerde het International Agency for Research on Cancer (IARC) de PFAS-soorten PFOA en PFOS als respectievelijk kankerverwekkend en mogelijk kankerverwekkend voor de mens. Epidemiologisch blijkt vooral een verband met onder meer nier- en teelbalkanker, maar ook associaties met tal van andere soorten kanker werden gerapporteerd.

‘Omdat PFAS wellicht DNA-schade aanrichten, is het risico op kanker niet onbestaand’, zegt Van Larebeke. ‘Ook epigenetische veranderingen en onderdrukking van het immuunsysteem spelen een rol in het ontstaan van kanker. En alsof dit nog niet genoeg is, beïnvloeden PFAS ook de celcommunicatie, de lengte van telomeren (de uiteinden van onze chromosomen) en een aantal intracellulaire signaaltransductieketens. Deze drie activiteiten kunnen bijdragen tot het ontstaan van kanker.’

Verminderde intelligentie?

Over de werking van PFAS op het zenuwstelsel en de hersenfuncties bestaan contrasterende waarnemingen. PFOA werd bij Vlaamse adolescenten in verband gebracht met een lichte afname van de intelligentie en een verhoogde slaperigheid en PFOS met een lichte afname van de aandacht en het kortetermijngeheugen.

Bij Vlaamse oudere volwassenen daarentegen werd PFOS in verband gebracht met een toename van het concentratievermogen en nog een andere PFAS-soort, PFHxS, met een toename van de aandacht.

Wereldwijd zijn er talrijke publicaties waarin een hogere blootstelling aan PFAS in verband gebracht wordt met ADHD, autisme, gedrags- en slaapproblemen of verminderde intelligentie’, aldus Van Larebeke. ‘Maar er zijn ook publicaties die geen ADHD of gedragsproblemen vinden maar wel een grotere oplettendheid en een meer positief gedrag. Ook zijn er onderzoeken die geen verminderde intelligentie rapporteren, en tegelijk studies die een stijging van de intelligentie vaststellen.’

Verbod

‘De industrie weet al sinds de jaren 60 hoe schadelijk PFAS zijn’, aldus de Nederlandse PFAS-expert Jacob de Boer. ‘DDT is ook een chemische verbinding met fluor en daarvan wisten we het al in de jaren 70. Er is geen enkele reden waarom het voor PFAS anders zou zijn.’

De PFAS-lobby is machtig, maar toch verwacht De Boer nog dit jaar een totaalverbod op PFAS in Europa, weliswaar met een aanzienlijke overgangsregeling voor producenten en uitzonderingen voor maatschappelijk noodzakelijke producten, zoals medische apparaten. ‘Als het dit jaar niet gebeurt, moeten we ons zorgen beginnen te maken.’