Hoe kunnen kinderen en hun ouders vandaag het beste samenleven? Niet in een gezin, vindt Remo Largo. De Zwitserse kinderarts breekt een lans voor leefgemeenschappen waarin mensen van elke leeftijd warm opgenomen worden.
De 74-jarige Remo Largo werd bekend door de Zürcher Longitudinalstudien, een onderzoek waarbij nu al honderden mensen werden gevolgd van hun geboorte tot hun volwassenheid en waarover hij tussen 1974 en 2005 de leiding had. Hij baseerde er Babyjahre en Kinderjahre op, twee standaardwerken over onze vroege ontwikkeling. Vorig jaar verscheen Individu: wat ons maakt tot wie we zijn, waarin hij onderzoekt hoe individualiteit en gemeenschap bij elkaar kunnen passen.
Largo woont in het bergdorpje Uetliburg, met zicht op de Zürichsee. Daar stellen we hem eerst deze vraag:
Jarenlang hebt u talloze ouders advies en ondersteuning gegeven, nu pleit u voor het einde van ‘vader-moeder-kindmodel’. Wat zijn uw bezwaren tegen het kerngezin?
Remo Largo: Het staat permanent onder druk. Alles moet geslaagd zijn: carrière, kind, relatie. Dat is al zo sinds de jaren negentig en de druk is alleen maar toegenomen. Een ouderpaar, en zeker een alleenstaande ouder, kán op zijn eentje geen kind meer grootbrengen.
Dat is nu net wat miljoenen mensen proberen te doen…
Largo: Omdat ze geen alternatief hebben. In de hele geschiedenis van de mensheid is het gezin nooit een eiland geweest waarop kinderen alleen door hun ouders werden opgevoed. Het was ingebed in een gemeenschap van tot driehonderd mensen die vertrouwd met elkaar omgingen en samen voor de kinderen zorgden.
Er is dus een dorp voor nodig om een kind op te voeden?
Largo: Ja. De gemeenschap ontlast de ouders omdat er meerdere mensen een voorbeeldfunctie kunnen hebben voor het kind. En het is van groot belang dat kinderen ook met andere kinderen samenleven. Ze zijn eigenlijk elkaars belangrijkste leermeesters.
Bij ons gaan veel kinderen naar de crèche, ze gaan bijna allemaal naar de kleuterschool, en beginnen daarna aan een lange carrière in de schoolbanken. Compenseert dat niet voldoende?
Largo: Dat hangt af van de kwaliteit van de kinderopvang en van de continuïteit en de stabiliteit ervan. Het punt is: terwijl het in deze discussie om de kinderen moet gaan, om hun ontwikkeling, zijn we vooral geneigd om te praten over de behoeften van de ouders. Hoe kunnen zij hun werk op hun gezinsleven afstemmen? Hoe kunnen zij de opvang financieel regelen?
Wat veroorzaakt volgens u die grotere druk op het kerngezin?
Largo: Vooral de emancipatie van de vrouw. Zij heeft nu evenveel kansen om zich te ontwikkelen als haar man. Ze kan voor zichzelf zorgen; als ze wil scheiden, wordt ze daar niet meer op afgerekend. En wat uniek is in de geschiedenis van de mensheid: ze kan met de anticonceptiepil zelf kiezen of ze al dan niet kinderen wil.
Pas op, ik wil de emancipatie helemaal niet in een kwaad daglicht stellen – ik ben tenslotte de vader van drie dochters. Alleen is de samenleving nog niet ingesteld op die nieuwe rolverdeling. Bij ons in Zwitserland gaat tegenwoordig tot 60 procent van de meisjes naar een gymnasium, tegenover amper 40 procent van de jongens. De dienstensector is in onze arbeidswereld bijzonder belangrijk, sociale en communicatieve vaardigheden spelen daarbij een belangrijke rol. En daar zijn vrouwen meestal beter in dan mannen. Die verandering brengt bij mannen angst teweeg, en daar praten ze nauwelijks over.
Ter compensatie kunnen vaders toch meer betrokken zijn bij het gezin?
Largo: Dat is wat ze beloven. Maar daar moeten ze voldoende energie en tijd voor opbrengen, en niet alle mannen slagen daarin. Engagement betekent dat de vader de behoeften en de eigenheden van zijn kind zo goed kent dat hij er probleemloos een hele week voor kan zorgen. Ook tijdens het eerste levensjaar. Daarvoor moet de moeder hem de noodzakelijke ruimte geven en bijvoorbeeld toestaan dat hij op een andere manier met het kind omgaat dan zij. Maar veel vaders kunnen niet voldoen aan de verwachtingen van de moeder. En daar gaat het gezin aan kapot.
U kunt er de vrouwen toch niet de schuld van geven dat vier op de tien huwelijken op een echtscheiding uitdraaien?
Largo: Er zijn veel goede redenen om te scheiden. Relaties gaan tegenwoordig gebukt onder hoge verwachtingen. Maar één persoon kan onmogelijk voldoen aan alle behoeften die vroeger door een gemeenschap werden bevredigd. We zijn niet gemaakt voor een leven in enerzijds een kerngezin en anderzijds een anonieme massamaatschappij. Daarom voelen zoveel mensen behoefte aan emotionele warmte en sociale erkenning.
Vinden ze dan geen warmte in hun gezin?
Largo: Ik had net een goede vriend op bezoek, met wie ik het over ons familieleven had. Hij zei dat hij een goede relatie heeft met zijn kinderen en kleinkinderen. Maar in werkelijkheid wonen ze honderden kilometer bij hem vandaan en ziet hij ze een of twee keer per jaar. We maken onszelf iets wijs. We kunnen niet leven met de gedachte dat het niet allemaal is zoals het zou moeten zijn. Maar een relatie waarin we ons geborgen voelen – iets waar iedereen behoefte aan heeft – is gebaseerd op gedeelde ervaringen. Twee keer per jaar samenzijn is te weinig. En ’s avonds samen voor de televisie zitten is geen ervaring die een relatie verstevigt.
Scheiden we daarom tegenwoordig sneller?
Largo: Vroeger waren er veel ongelukkige paren, maar die moesten om sociale, religieuze of existentiële redenen bij elkaar blijven. Tegenwoordig zijn we vrijer en onafhankelijker, maar ook minder bereid crisissen te overwinnen of compromissen te sluiten. We denken: als deze partner mij niet meer gelukkig maakt, is er vast wel een andere die dat wel kan. Alles wordt ondergeschikt aan het primaat van het denkbeeldige geluk.
En wat gebeurt er met de kinderen?
Largo: De volwassenen proberen elkaar te sussen: ‘We blijven van onze kinderen houden, ook als we gescheiden zijn.’ Maar liefde betekent dat je het geluk van de kinderen vooropstelt.
Wat is er nodig om gezamenlijk ouderschap na een scheiding te doen slagen?
Largo: Iedereen praat over het welzijn van de kinderen, maar niemand zegt wat hij of zij daaronder verstaat. Ouders moeten zich afvragen: wat heeft mijn kind nodig? Maar daarvoor bestaat er geen algemene oplossing, en zeker niet het wisselmodel dat momenteel zo populair is…
… waarbij de kinderen de helft van de tijd bij hun moeder doorbrengen en de helft bij hun vader.
Largo: Ze worden daar erg onrustig van en vragen zich af: wie is er nu eigenlijk voor mij? Wat wij nodig hebben, is een verandering van perspectief: samenleven moet in de toekomst gericht zijn op de basisbehoeften van de kinderen.
En wat zijn die basisbehoeften?
Largo: Ten eerste gaat het om lichamelijke integriteit: elk kind wil zijn lichamelijke behoeften als honger en dorst vervuld hebben, wat meestal geen probleem is. Ten tweede wil het zich geborgen en aanvaard voelen. Daarvoor moet het op elk moment toegang hebben tot een vertrouwenspersoon. Ten derde wil het sociale erkenning. Kinderen verlangen daar al op heel jonge leeftijd naar, ze willen een plaats hebben in de groep die geschikt is voor hen. En geen speelbal zijn.
Ten vierde wil het kind ervaringen opdoen die het nodig heeft voor zijn ontwikkeling. De vader kan, in het weekend dat ze samen doorbrengen, voortdurend telefoneren en aan de computer zitten, of ze kunnen samen – én met anderen – gaan zwemmen: daartussen is er een groot verschil.
Ten vijfde wil het kind zelfstandig dingen kunnen doen en is het trots als er iets lukt, bijvoorbeeld van een springplank in het zwembad springen. En ten zesde moet het kind zich existentieel veilig kunnen voelen.
Dat betekent ook dat het niet afhangt van het gezinsmodel of een kind zich goed voelt. Wanneer komen kinderen ongeschonden uit een scheiding?
Largo: Als beide ouders voldoende tijd met hen doorbrengen, zodat een vertrouwelijke en draagkrachtige relatie behouden blijft. Qualitytime volstaat niet. En ouders moeten er aandacht aan besteden dat hun kind in een stabiel netwerk van relaties kan opgroeien.
En lukt dat?
Largo: Helaas zijn er veel kinderen met wie het niet goed gaat, wat sociaal gezien tot explosieve situaties kan leiden. Er wordt aangenomen dat 25 procent van de kinderen lichamelijke of psychische klachten hebben, zoals eet- en slaapstoornissen. Het burn-outsyndroom werd vroeger alleen bij volwassenen vastgesteld, daarna ook bij jongeren, en nu heeft het de kinderen bereikt. Die jongens en meisjes staan letterlijk stil. En de prestatiedruk op school maakt het niet beter.
Is het patchworkgezin dan geen oplossing? De gemeenschap is dan in ieder geval toch groter…
Largo: … maar in een patchworkgezin is de stress altijd – werkelijk altijd – nog groter.
Ook u bent gescheiden en hebt een patchworkgezin gehad.
Largo: Daardoor weet ik dat het wel goed kan gaan, maar dat het erg belastend is. Mijn drie dochters waren op het moment van de scheiding twaalf, tien en zeven jaar oud. In het begin woonden ze bij hun moeder, later bij mij en mijn tweede echtgenote. Drie zaken zijn van groot belang geweest. Om te beginnen kreeg ik de volledige steun van beide vrouwen. Voorts kon ik mijn werk in het kinderziekenhuis tamelijk goed zelf organiseren, wat voor de meeste vaders onmogelijk is. En ten slotte hebben mijn tweede vrouw en ik een goede verstandhouding en een goed contact met mijn ex en haar familie. Feestdagen zoals Kerstmis en verjaardagen hebben we altijd samen gevierd.
Remo Largo
– 1943: geboren in Winterthur, Zwitserland
– Studie: geneeskunde aan de Universiteit van Zürich en kindergeneeskunde aan de Universiteit van Californië in Los Angeles
– 1974 tot 2005: leidt de Zürcher Longitudinalstudien, een onderzoek waarbij nu al rond de achthonderd mensen werden gevolgd van hun geboorte tot hun volwassenheid
– Sinds 1978: leidt de afdeling Groei en Ontwikkeling van het academisch kinderziekenhuis in Zürich
Veel vaders en moeders zeggen: ‘Ik ben juist gescheiden om niet meer samen met die mensen aan tafel te hoeven zitten.’
Largo: Ik vind het erg als ik zoiets hoor. Het is een vreselijke ervaring voor kinderen als ze een hekel moeten hebben aan mensen van wie ze houden. Je kunt een kind alleen maar toewensen dat het een goede relatie heeft met zijn beide ouders en met hun nieuwe partners. Daarom moet een nieuwe partner aandacht hebben voor de kinderen en bereid zijn om energie en tijd te investeren. Tegen wie dat niet doet zeg ik: ‘Jullie kinderen lijden hieronder!’
Als het kern- noch het patchworkgezin in uw ogen een toekomst heeft, wat dan wel?
Largo: Ik hoop dat er gemeenschappen ontstaan waarin mensen van elke leeftijd warm opgenomen worden, vertrouwen hebben in elkaar en zich verantwoordelijk voelen voor elkaar. Dat kinderen kunnen worden opgevangen zonder dat ze naar crèches of zelfs naar kleuterscholen hoeven. Dat oude mensen niet langer eenzaam in een instelling hoeven te zitten. Dat zou voor de gezinnen en voor de overheid ook financieel een grote verlichting zijn.
Moet de overheid zich daarmee bemoeien?
Largo: Ze zou de gemeenschap kunnen ondersteunen, bijvoorbeeld met lage hypotheken voor de aankoop van onroerend goed. De gemeenten zouden de opvang van de kinderen kunnen financieren. Projecten die betrekking hebben op meerdere generaties zijn geen utopie: ze worden in steeds meer landen gerealiseerd.
En toch kan het nog lang duren voor zulke leefgemeenschappen ingang hebben gevonden. Wat kan het overbelaste kerngezin intussen doen om de druk te verminderen?
Largo: De schuttingen slopen tussen de tuinen van rijwoningen, contact zoeken met andere gezinnen, samen over de toekomst praten. De meeste mensen die dat doen, beleven iets ongelofelijk bevrijdends: ze zijn niet langer afhankelijk van hoe de buitenwereld naar hen kijkt, ze zijn niet langer het slachtoffer van maatschappelijke druk. Wij mensen zijn uitgesproken sociale wezens. We kunnen niet alleen leven zonder schade op te lopen.
