Dat ouders hun kinderen weleens een ‘pedagogische tik’ geven, weten we. Het omgekeerde, dat een vader het ziekenhuis ingeslagen wordt door zijn zoon, is minder bekend. Toch komt het vaker voor dan men denkt. Alleen durven de slachtoffers er nauwelijks over te spreken uit schaamte. ‘Gezinsgeweld wordt ten onrechte met de mantel der liefde bedekt’, zegt Karl Baert, die het verhaal van de vernederde Christof opschreef in een zeldzaam boek over oudermishandeling.
Het begon enkele jaren geleden achter de muren van een doodgewone villa, in een schijnbaar modaal gezin.
Christof (45) is een wat saaie bediende die voor een grote bank werkt. Hij is universitair geschoold en vader van Dieter (17) en dochter Eva (14). Vader en zoon ergeren zich al jaren blauw aan elkaar, maar het geruzie blijft lange tijd beperkt tot wederzijdse verwensingen en verwijten. Tot Dieter op een woensdagavond ontdekt dat zijn vader op zolder in het geniep bier aan het drinken is. Christof heeft geen drankprobleem, maar hij mag van zijn autoritaire echtgenote geen druppel alcohol aanraken. De stoppen slaan door bij de puberende Dieter. Die schopt en slaat zijn vader waar hij hem kan raken. Christof ligt huilend op de grond wanneer zijn echtgenote hem even later vindt. ‘Eigen schuld, dikke bult’, roept ze en laat haar man kreunend achter.
De volgende dag moet Christof naar het werk. Gelukkig bevinden de meeste blauwe plekken zich op zijn benen en borstkas, zodat de collega’s ze niet kunnen zien. Het duurt weken voordat Christof helemaal is hersteld. Hij durft niet naar de huisarts, omdat hij vreest dat het gewelddadige gedrag van Dieter zal uitkomen en zijn zoon in de handen van het gerecht zal vallen.
De terreur gaat maanden door, tot Dieter op een dag zijn vader een zware bloedneus slaat. Christof besluit dit keer toch naar de dokter te gaan en vertelt hem wat er echt aan de hand is. Het gesprek doet Christof deugd. Hij vertelt het verhaal van zijn leven: hoe hij als kind gepest werd op school vanwege zijn flaporen, hoe hij Sofie leerde kennen en haar liefde voor hem al snel na het huwelijk bekoelde, hoe hij zich sindsdien eenzaam en gefrustreerd voelt in zijn gezin.
Het gesprek geeft hem opnieuw een beetje zelfvertrouwen. De arts raadt Christof aan om zijn zoon meteen duidelijk te maken dat geweld niet langer kan. Hij moet zijn gezag in het gezin terugwinnen. Dat gebeurt ook in zekere mate en het geweld stopt enkele weken. Christof durft Dieter zelfs een tijdelijk uitgaansverbod te geven nadat hij veel te laat was thuisgekomen van een fuif. Maar dat is zonder zijn echtgenote Sofie gerekend, die de straf prompt kwijtscheldt. Dat ondermijnt het gezag van de vader nog meer en het lijkt erop dat Dieter dit als een soort vrijgeleide beschouwt om het fysieke en psychische geweld tegen zijn vader te verharden.
Het leven wordt een hel voor Christof. Er komen klachten op het werk omdat hij zijn focus verliest en zich te vaak ziek moet melden.
Het geweld komt voor in alle mogelijke variaties. Niet alleen slaat Dieter zijn vader, hij vecht ook een psychologisch robbertje met hem uit. Dieter pakt bijvoorbeeld elke dag de gsm van zijn vader af en ondervraagt hem dan tijdens het avondeten over wie hij getelefoneerd heeft. Heel vernederend voor hem, zijn privacy wordt flagrant geschonden.
De gezondheid van Christof gaat sterk achteruit. Als hij naar het ziekenhuis moet met hartklachten, vraagt de behandelende arts waar al die blauwe plekken en kneuzingen vandaan komen. Voor de terreur begon, woog Christof 85 kilogram. Nu nog 60. Hij klaagt over hoge bloeddruk en ademhalingsproblemen. Hij heeft ook last van maagzuur en spasmen als gevolg van stress.
Bijna een jaar later heeft Christof nog steeds geen klacht durven in te dienen tegen zijn zoon. Dieter werd wel op kot gestuurd. De angel lijkt voorlopig uit het conflict. Maar voor hoelang?
***
Dit is het echt gebeurde verhaal dat Karl Baert opnam in zijn boek Mijn kind mishandelt me. Hij schreef eerder al boeken over gedrags- en opvoedingsproblemen, maar zelden werd hij geconfronteerd met zulke schrijnende toestanden als in het gezin van Christof en Sofie. ‘Oudermishandeling is echt een van de laatste taboes in Vlaanderen. Het geweld blijft verdoken omdat het zich afspeelt in de huiselijke kring en tussen familieleden. Christof schaamt zich enorm over wat hem overkomt en durfde er lang met niemand over te spreken. Daarom is het ook bijzonder jammer dat er zo weinig wetenschappelijk onderzoek naar wordt verricht. Dit is het eerste boek in tien jaar over het fenomeen.’
1. Komt het vaak voor?
Men spreekt van oudermishandeling als de dader niet ouder is dan 25 jaar. Bij oudermishandeling neemt de zoon of dochter de controle over het gezin over en legt zijn of haar wil op aan (een van) de ouders door psychisch, verbaal of fysiek geweld.
Professor Ingrid Ponjaert-Kristoffersen van de VUB is een van de weinige Vlaamse wetenschappers die het fenomeen hebben onderzocht. Zij deed dat in 1999 en 2000 en volgens haar komt het veel vaker voor dan men zou vermoeden. Zij denkt dat één op de tien gezinnen ermee te maken kan krijgen.
Ponjaert onderzocht ook welke vormen van geweld kinderen gebruiken tegen hun ouders. Zes procent duwt en stoot, drie procent geeft een klap, vier procent gooit met een voorwerp, twee procent schopt en slaat, en in de extreemste gevallen (0,2 procent) wordt een mes of een vuurwapen gebruikt.
Karl Baert zegt niet verrast te zijn door die cijfers. ‘Buitenlandse onderzoeken bevestigen ze. In de VS zou 11 tot 20 procent van de ouders het slachtoffer zijn van fysiek geweld door hun kinderen. In Canada en in Nederland ligt dat iets lager. Daar zou 6,5 tot 11 procent van de jongeren zich schuldig maken aan mishandeling van hun ouders.’
Recente gegevens over oudermishandeling – en bij uitbreiding gezinsgeweld – zijn nauwelijks te vinden in Vlaanderen. Uit cijfers van Justitie blijkt dat elke dag vier ouders een pak slaag krijgen van een van hun kinderen. Zo’n 1500 ouders dienen jaarlijks bij de politie een klacht in na fysiek geweld door hun kroost. In werkelijkheid ligt het aantal wellicht véél hoger, want ander onderzoek zegt dat slechts 10 procent van de slachtoffers aangifte durft te doen.
Een licentiaatsverhandeling aan de VUB leert dat bijna 15 procent van de jongeren in het technisch secundair onderwijs (tso) en het beroeps secundair onderwijs (bso) geweld gebruikt tegen zijn ouders. Emotionele mishandeling komt het vaakst voor (13 procent). In 4 procent van de gevallen gaan jongeren over tot chantage en fysiek geweld.
Heel af en toe komt het tot een rechtszaak. Enkele jaren geleden legde een rechter uit Gent een contactverbod op aan een dochter nadat ze haar moeder verschillende keren het ziekenhuis had ingeslagen en financieel had bedreigd. De studente verdedigde zich met het argument dat ze zelf tussen haar zesde en twaalfde was geslagen door haar vader en dat haar moeder ‘zelfs de hond had weggegeven die ik zo graag zag’. De jonge vrouw ging na enig aandringen van de rechter in op het voorstel om zich door een psychiater te laten behandelen.
2. Wie zijn de daders en de slachtoffers?
Christof is volgens Karl Baert een heel gemoedelijk man. ‘Maar hij is ook erg onzeker en heeft een laag zelfbeeld. Hij is bang van Dieter en vertelde me dat hij niet alleen thuis durft te zijn met Dieter. ’s Nachts heeft hij angstdromen waarin hij wordt aangevallen door zijn zoon.’
Buitenlands onderzoek bewijst dat oudermishandeling in alle lagen van de bevolking voorkomt, zij het iets vaker bij de hoger opgeleiden. Volgens Baert komt dat ook omdat zij meer dan anderen inzien dat terugslaan de situatie alleen maar zou verergeren. ‘Dat verzwakt hun positie. Christof is te braaf en durft niet te reageren op wat rond hem gebeurt. Hij legt de schuld van het probleem bij zichzelf.’
Heel typisch voor Christof en andere slachtoffers van gezinsgeweld is hun vergevensgezindheid. ‘Het liefst wil hij alles zo snel mogelijk vergeten en verdringen wat er in zijn gezin is misgelopen.’
De man werd als kind vreselijk gepest op school. Baert meent dat die onzekerheid daarvan het rechtstreekse gevolg kan zijn. ‘Ik ben inspecteur in het onderwijs en spreek veel met leerkrachten over pesten op school. Geloof me, dat hakt zwaar in op sommige kinderen. De gevolgen ervan werken nog vele jaren door.’
Oudermishandeling komt voor in de beste gezinnen. Dat heeft het fenomeen gemeen met kindermishandeling. En het komt vaker voor in eenoudergezinnen, mogelijk omdat daar de sociale controle door de andere partner ontbreekt.
Uit buitenlandse studies blijkt dat het meestal de zonen zijn die een ouder mishandelen. Ze hebben vaak een gevoel van almacht, zegt Baert. ‘Het begint meestal op hun veertiende of vijftiende. Een schop van een achtjarige tegen het been van zijn ouder wordt meestal niet als geweld beschouwd.’ Uit vrij recent onderzoek in Nederland bleek dat de plegers van oudermishandeling in twee derde van de gevallen jongens waren. ‘Ook meisjes mishandelen soms hun vader of moeder, maar ze doen het minder vaak op een fysieke manier. Ze gaan geniepiger te werk, bijvoorbeeld door een roddel over hun moeder te verspreiden.’
Dieter is wat velen ‘een brave jongen’ zouden noemen, zegt Baert. ‘Ik schrijf in mijn boek dat zijn grootmoeder hem beschouwt als een van haar lievelingskleinkinderen. Je zou nooit van Dieter vermoeden tot welke gruwelijke daden hij in staat is. Dat maakt het voor de mishandelde ouder ook zo moeilijk om geloofwaardig over te komen. De buitenwereld zal de gepleegde feiten nauwelijks kunnen geloven.’
Oudermishandeling kan ook een tijdelijk fenomeen zijn in een gezin. ‘Dieter is een jongeman die zwaar pubert, met zichzelf worstelt en zijn identiteit zoekt. Dat is ook een van de redenen waarom Christof nooit een klacht heeft ingediend. Hij hoopte altijd dat het geweld met de puberteit zou voorbijgaan.
‘Misschien zou je denken dat oudermishandeling vaak voorkomt in combinatie met een andere stoornis, zoals ADHD, borderline of schizofrenie, maar niets is minder waar’, vervolgt Baert. ‘In de meeste gevallen vertonen de jongeren die mishandelen géén andere stoornis. ‘Slechte’ vrienden kunnen wel een trigger zijn om je vader of moeder geweld aan te doen.’
3. Wat moet je als slachtoffer doen?
De slachtoffers van oudermishandeling zwijgen meestal uit schaamte en angst over wat er gebeurt. Toch is het volgens Baert van het allergrootste belang dat ze uiteindelijk hun toevlucht zoeken bij een vertrouwenspersoon. ‘Dat is beter geen familielid, maar wel een buitenstaander die je kunt vertrouwen, zoals de huisarts of iemand van het Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB). Voor Christof zijn verhaal aan de dokter en aan mij vertelde, had hij contact gezocht met zijn broer, maar dat had weinig opgeleverd.’
De dokter had hem aangeraden foto’s te nemen van zijn verwondingen, om later eventueel te kunnen bewijzen wat hem was overkomen. Baert begrijpt dat Christof geen contact zocht met de politie. ‘Dieter blijft tenslotte zijn zoon. Hij vertelde mij dat als hij de politie erbij zou roepen, die een proces-verbaal zou schrijven en dat de toekomst van zijn zoon zou kunnen beschadigen. De vaderliefde bleef intact, ondanks de vele slagen.’
Toch vindt Baert dat Dieter op de een of andere manier een straf verdient. ‘Maar daarover moet je als echtpaar samen beslissen. Het probleem in dit gezin is dat Sofie het gedrag van haar zoon niet alleen tolereerde, maar zelfs goedkeurde en aanmoedigde. Ik vermoed dat de meeste vrienden en kennissen van Christof en Sofie denken dat ze een goed huwelijk hebben, zonder veel problemen. Maar in werkelijkheid is de liefde van Sofie voor haar echtgenoot al lang opgedroogd. Zij verdraagt nauwelijks iets van Christof en wil zo weinig mogelijk tijd samen met hem doorbrengen. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat zij de schijn ophoudt en bij Christof blijft zolang de kinderen bij hen inwonen.’ Volgens Baert moet zowel Dieter als Christof professionele hulp zoeken: Christof om zijn zelfvertrouwen te herwinnen en Dieter om zijn agressiviteit te helpen bedwingen.
4. En wat nu met Christof?
Ongeveer een jaar geleden verliet Dieter het gezin om op kot te gaan. ‘Ik heb gisterenavond nog met Christof getelefoneerd om dit interview voor te bereiden. Hij zegt dat het redelijk goed met hem gaat, maar dat hij het einde van de examenperiode en de (tijdelijke) terugkeer van Dieter vreest. Tijdens de weekends ging het redelijk goed, maar hoe zal het zijn als hij de hele zomervakantie weer in het gezin is? Zal het geweld terugkeren, vraagt hij zich af.’
Christof durfde de afgelopen drie jaar niet op reis te gaan met het huisgezin. Een paar jaar geleden liep een gezinsuitstap naar de Efteling helemaal uit de hand. ‘Toch zou Christof het deze zomer nog eens willen proberen. Niet te ver weg in het buitenland, liever dichtbij aan de kust of in de Ardennen, zodat hij snel terug naar huis kan als hij weer eens een pak slaag krijgt.’
Karl Baert, Mijn kind mishandelt me. Oudermishandeling, Uitgeverij Garant.
DOOR MICHEL VANDERSMISSEN, ILLUSTRATIE JENNA ARTS
Dieter pakt elke dag de gsm van zijn vader af en ondervraagt hem dan tijdens het avondeten over wie hij getelefoneerd heeft.
Zoon Dieter is wat velen een ‘een brave jongen’ zouden noemen. Je zou nooit vermoeden tot welke gruwelijke daden hij in staat is.
