Gedwongen opname: ‘Er worden te veel mensen gecolloqueerd van wie iemand gewoon af wil zijn’

Het U.P.C. Sint-Kamillus in Bierbeek. 'De maatschappij focust veel te sterk op het onveiligheidsgevoel rond psychiatrische patiënten.' © ID
Dirk Draulans
Dirk Draulans Bioloog en redacteur bij Knack.

Terwijl het aantal gedwongen opnames van psychiatrische patiënten fors stijgt, spoort de wet op die opnames – die al dateert van 1990 – niet meer met de moderne psychiatrie. Een werkgroep buigt zich, in de schoot van het kabinet van minister van Justitie Koen Geens, over de modernisering ervan. Wat moet er veranderen?

Op 7 maart 2013 vond in Roeselare een familiedrama plaats. Een moeder bracht, enkele uren na haar ontslag uit een psychiatrisch ziekenhuis, haar vierjarige zoontje om. Open VLD-Kamerlid Carina Van Cauter was geschokt door het drama. Op 20 februari 2017 werden, onder haar impuls, ‘bijkomende beschermingsmaatregelen’ toegevoegd aan de wet van 26 juni 1990 over de gedwongen opname van ‘geesteszieken’, zoals die wet de betrokken mensen zelf omschrijft. Sindsdien moeten vrederechters de brede familie uitnodigen op de zitting waarop over iemands gedwongen opname wordt beslist. En psychiaters zijn verplicht diezelfde brede familie te informeren telkens als een patiënt onder het statuut van gedwongen opname het ziekenhuis verlaat. Door de familie te betrekken, zo is de logica, kunnen onder anderen minderjarigen extra beschermd worden.

Onze maatschappij tolereert afwijkend gedrag steeds minder. Er worden te veel mensen gecolloqueerd van wie iemand gewoon af wil zijn.’ Kirsten Catthoor (Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie)

Helaas is er bij de voorbereiding van het wetsvoorstel niet naar psychiaters en hun patiënten geluisterd. Om te beginnen veroorzaken de bijkomende maatregelen administratieve overlast. Ze zijn zo geformuleerd dat artsen de familie zelfs moeten informeren als een patiënt de psychiatrische afdeling verlaat voor een kort medisch onderzoek, een kantinebezoek of wandeling naar het park. Maar problematisch is vooral dat de privacy van patiënten wordt geschaad, nu mensen die ze bijvoorbeeld amper kennen inzage in een vonnis over hun geestestoestand kunnen krijgen.

Gingen de nieuwe regels voor de één over het redden van kinderen, dan kwamen ze voor de ander neer op het stigmatiseren van patiënten van wie de grote meerderheid geen vlieg kwaad zou doen. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat een wet alle (zelf)moorden zou kunnen voorkomen. Het gezinsdrama dat Carina Van Cauter inspireerde, had met de nieuwe regels niet vermeden kunnen worden, omdat een vrederechter beslist had de collocatie op te heffen: in dat geval moet de griffier de familie verwittigen, niet het ziekenhuis waarin de patiënt verblijft.

Gedoe in het weekend

Over de gedwongen opname bestaan veel misverstanden. ‘Veel mensen associëren ze automatisch met een isolatiecel en een dwangbuis. Daarmee heeft ze niets te maken’, zegt psychiater Kirsten Catthoor, wetenschappelijk secretaris van de Vlaamse Vereniging voor Psychiatrie (VVP).

Catthoor: ‘De meeste patiënten onder het statuut van gedwongen opname komen gewoon in de kliniek terecht. Er zijn drie belangrijke wettelijke criteria. Eén: je moet een geestesziekte hebben. Twee: er moet sprake zijn van een gevaarlijke situatie voor de patiënt of zijn omgeving. In het eerste geval gaat het bijvoorbeeld om suïcidale neigingen, in het tweede geval gaat het vooral om agressief gedrag. Drie: vrijwillige hulpverlening mag geen optie zijn.’

Er zijn twee procedures: een gewone en een spoedprocedure. ‘De spoedprocedure is de norm geworden’, zegt Catthoor. ‘Een arts maakt een verslag over aan de plaatselijke procureur, die binnen de 24 uur beslist of er een gedwongen opname komt. Soms maakt een arts zich er nogal gemakkelijk van af, bijvoorbeeld door alleen iets te schrijven als “manische indruk”. Dan vraag je erom dat de gedwongen opname vanwege procedurefouten wordt afgewezen: volgens de wet moet het medische verslag “omstandig” zijn. Als de opname wordt goedgekeurd, gaat er een ziekenwagen en eventueel een team politiemensen naar de woning van de betrokkene. Voor de meeste patiënten en hun omgeving is dat een bijzonder traumatiserende ervaring.’

De gewone procedure wordt nog in 15 procent van de gevallen gevolgd. ‘Nadat een betrokkene, zoals een familielid, een verzoekschrift heeft ingediend en er een medisch attest is opgemaakt, gaan een vrederechter, een griffier en een advocaat langs bij de patiënt’, legt Catthoor uit. ‘Het oordeel wordt uitgeschreven in een vonnis, dat naar een ziekenhuis gaat. Vervolgens moet het ziekenhuis de patiënt ophalen, al dan niet samen met de politie. Daar zit een gruwelijke kant aan: een patiënt kan een week thuis zitten wachten zonder het vonnis te kennen.’

Het aantal gedwongen opnames in Vlaanderen zit in de lift: in 2011 waren er gemiddeld 8 nieuwe per dag, in 2015 waren dat er 10. Tussen 1999 en 2009 steeg het aantal gedwongen opnames met liefst 73 procent. Dat de criteria voor gedwongen opname niet altijd gehanteerd worden, zegt Kirsten Catthoor, verklaart de stijgende trend voor een deel: ‘Onze maatschappij tolereert afwijkend gedrag steeds minder. Er worden te veel mensen gecolloqueerd van wie iemand gewoon af wil zijn, omdat ze overlast veroorzaken. Maar maatschappelijke overlast is zelden een goed criterium.’

Zo ziet Catthoor een duidelijke toename van het aantal gedwongen opnames op vrijdagavond, omdat mensen in het weekend geen gedoe willen. ‘Maar bijvoorbeeld mensen met een verslaving komen niet in aanmerking voor een gedwongen opname. Ze moeten hun roes kunnen uitslapen of gemotiveerd zijn om af te kicken, en dat kun je niet afdwingen. Er moeten ook meer mogelijkheden komen om psychiatrische patiënten buiten de kliniek te behandelen, onder meer via thuiszorg.’

Drama’s voorkomen

Aanvankelijk reageerde minister van Justitie Koen Geens (CD&V) kregelig op de vraag om de wet opnieuw aan te passen, maar uiteindelijk ging hij overstag – vooral de schending van de privacy van patiënten speelde daarin een rol. Er wordt nu gewerkt aan een ‘dringende reparatie’ via een programmawet die tegen het zomerreces goedgekeurd moet zijn. Een vrederechter zal daarna niet langer een volledig vonnis over een gedwongen opname aan de familie van de patiënt moeten betekenen: de beslissing zelf zal volstaan. Het streven naar extra bescherming van de familie zal dan beter sporen met de rechten van de patiënt.

Van de commotie hebben sommigen discreet gebruikgemaakt om bij het kabinet van Geens op een grondige hervorming van de wet aan te dringen. De stuwende kracht achter de werkgroep die dat moet voorbereiden, is Raf De Rycke, de voorzitter van de Broeders van Liefde in België, die acht Vlaamse psychiatrische centra beheren. ‘Er is sinds de wet van 1990 een nieuwe visie gegroeid in de sector van de geestelijke gezondheidszorg,’ zegt hij, ‘met aandacht voor de behandeling van patiënten in hun thuissituatie en voor hun rechten. We moeten ons ervoor hoeden dat we hun context te veel beschermen en henzelf te weinig. In 2000 hebben we al eens advies gegeven over aanpassingen van de wet, maar daarmee is toen niets gedaan. We hopen dat er nu wel voldoende politieke wil is om ze grondig aan te passen. Onder de stakeholders uit de zorgsector bestaat daarvoor een groot draagvlak, nu nog de juristen overtuigen. Minister Geens staat er al positief tegenover.’ Het kabinet-Geens bevestigt dat er tegen eind 2018 voorstellen verwacht worden om ‘de wet op de gedwongen opname te moderniseren en een meer uniforme aanpak van de problematiek na te streven’.

De Rycke haalt een aantal punten aan waarover de werkgroep zal debatteren: ‘Het omstandige verslag dat de wet van artsen vraagt, is in de praktijk meestal te summier om een diagnose te kunnen maken en het risico in te schatten. Dat is vaak een gevolg van tijdsdruk, maar ook van de vrees om aansprakelijk te worden gesteld als er iets misloopt. In de zaak rond de steekpartij in kinderdagverblijf Fabeltjesland in Sint-Gillis-bij-Dendermonde, in 2009, reageerden de ouders bijvoorbeeld op de weigering van een arts om mee te werken aan een gedwongen opname van Kim De Gelder, de dader: volgens hen had het drama zo voorkomen kunnen worden. We zullen nu een sjabloon presenteren voor een medisch verslag: daardoor móéten artsen aandacht besteden aan het ontbreken van een alternatief, de gevaarsituatie en de graad van urgentie. Het aantal gedwongen opnames zou zo kunnen dalen, omdat je bijvoorbeeld amokmakers onder invloed van alcohol kunt uitsluiten.’

Het U.P.C. Sint-Kamillus in Bierbeek. 'De maatschappij focust veel te sterk op het onveiligheidsgevoel rond psychiatrische patiënten.'
Het U.P.C. Sint-Kamillus in Bierbeek. ‘De maatschappij focust veel te sterk op het onveiligheidsgevoel rond psychiatrische patiënten.’© ID

De Rycke ziet ook heil in de oprichting, per provincie, van speciale eenheden in een algemeen ziekenhuis: die zouden personen in een toestand van extreme agressie kunnen opvangen. Meestal schat de politie als eerste instantie het gevaar in: zij zou de betrokkene vervolgens naar zo’n speciale eenheid kunnen brengen. Dat moet onverkwikkelijke toestanden als de dood van Jonathan Jacob uitsluiten: hij stierf in 2010 na een agressieve aanpak door de politie in een cel in Mortsel, nadat het psychiatrisch centrum Broeders Alexianen in Boechout zijn opname had geweigerd. ‘We denken aan een geïnstitutionaliseerde samenwerking tussen bijvoorbeeld spoedartsen en psychiaters’, legt De Rycke uit. ‘Daarbij kan eerst de somatische problematiek onder controle worden gebracht, bijvoorbeeld door bij een ernstige intoxicatie de maag te sonderen en leeg te pompen. Blijft er dan nog een psychiatrische problematiek over, dan kan een patiënt al dan niet vrijwillig in een psychiatrisch ziekenhuis worden opgenomen.’

De Rycke wijst op een spanningsveld tussen rechterlijke bevelen en de ziekenhuiswetgeving. Daarmee werd hij rechtstreeks geconfronteerd in de zaak-Jonathan Jacob: de verantwoordelijken van het psychiatrisch centrum Broeders Alexianen, dat wordt beheerd door de Broeders van Liefde, werden veroordeeld wegens nalatigheid. ‘Jonathan Jacob was zo extreem agressief dat wij hem op geen enkele verantwoorde manier konden opvangen, maar volgens de huidige wetgeving staat een rechterlijk bevel boven de ziekenhuiswetgeving. Als een ziekenhuis zich er niet naar schikt, kan het vervolgd worden.’

Hogere minimumleeftijd

Raf De Rycke heeft nog andere veranderingen in gedachten. De minimumleeftijd voor gedwongen opname in de volwassenenpsychiatrie optrekken, van 15 naar 18 jaar, is er één van. Onder de 15 jaar moet een gedwongen opname sowieso uitgesloten worden – voor volwassenen is ze al erg traumatiserend, hoe moet ze dan op jongeren overkomen? Voorts zou je voor een patiënt na een gedwongen opname een digitaal crisisplan kunnen opstellen. Bij een eventuele gedwongen heropname zou dat meteen consulteerbaar zijn. Een patiënt en zijn familie meer inspraak geven over de plaats waar hij of zij terecht zal komen, kan ook nuttig zijn. En er moet een procedure komen aan de hand waarvan, in overleg met een vrederechter of procureur, de beslissing kan vallen om niet over te gaan tot een gedwongen opname: een vrijwillige opname wordt dan mogelijk, onder door de patiënt na te leven voorwaarden.

Druisen die betrachtingen niet in tegen de afnemende tolerantie voor afwijkend gedrag? ‘De maatschappij focust inderdaad veel te sterk op het onveiligheidsgevoel rond psychiatrische patiënten,’ beaamt De Rycke, ‘in plaats van te streven naar een meer humaan gebruik van de gedwongen opname. We zouden de herstelvisie voorrang moeten geven. Dan benutten we de mogelijkheden van een patiënt ten volle in plaats van te focussen op zijn beperkingen. De samenleving moet daar meer voor gesensibiliseerd worden, zodat er een cultuuromslag in het denken over geestelijke gezondheid komt. Ik durf er zelfs voor te pleiten om de term “gedwongen opname” te vervangen door “beschermde opname”. Daardoor valt het dwingende karakter weg en komt de nadruk op de beschermende aspecten van de maatregel – voor de maatschappij én de patiënt.’

Als alles goed gaat, komt de nieuwe wet er in 2019.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content