Van Russische revolutionairen tot jihadi’s: hoe de zelfmoordterrorist de wereld veranderde

Kamikaze. 'De hersenspoeling van kandidaat-aanslagplegers, de cultus rond de keizer: dat hebben de Japanners op punt gesteld.' © belga

Het begon met een aanslag op de Russische tsaar in 1881, intussen staat de teller op 71.000 slachtoffers and counting: zelfmoordterreur is een gesel van de moderne tijd. De Britse onderzoeksjournalist en oorlogsreporter Iain Overton schreef er een standaardwerk over, De prijs van het paradijs.

Iain Overton deinst niet terug voor een forse claim. De ondertitel van zijn nieuwste boek luidt: How the Suicide Bomber Shaped the Modern Age. De Britse onderzoeksjournalist en mensenrechtenactivist maakt die stelling hard in een turf van 600 pagina’s, in vertaling verschenen als De prijs van het paradijs. Van gerichte aanslagen door negentiende-eeuwse Russische revolutionairen tot blinde jihadterreur in Irak of Afghanistan: zelfmoordterrorisme heeft zich in de loop van de moderne geschiedenis ontpopt tot een oorlogswapen dat een zware tol eist. Vorig jaar vielen 7000 doden en gewonden door zelfmoordaanslagen, in 2017 meer dan 11.000.

Overton neemt ons mee naar de plaatsen en gebeurtenissen die de escalatie mogelijk maakten. Hij meet de schade op in landen als Libanon, Sri Lanka, Afghanistan en Irak, praat met slachtoffers, nabestaanden, mislukte zelfmoordterroristen en veiligheidsdiensten. Geen detail ziet hij over het hoofd, experts mogen uitleggen hoe de detonatie van een bompakket in een metrostel zelfs botfragmenten van de dader in moordende projectielen verandert. Ook Madrid, Londen, Parijs en Brussel komen aan bod. De aanslagen in Europese steden verbleken bij de plaag die het Midden-Oosten en delen van Azië en Afrika teistert, maar hun impact is er niet minder om. Overton ontmaskert de zelfmoordterrorist als aanjager van populisme en vrijheidsbeperkende wetgeving in het Westen.

Mohammad Hossein Fahmideh, 13, dook in 1980 met een granaat onder een Iraakse tank. 'De Iraanse leider Khomeini heeft zijn dood gerecupereerd.'
Mohammad Hossein Fahmideh, 13, dook in 1980 met een granaat onder een Iraakse tank. ‘De Iraanse leider Khomeini heeft zijn dood gerecupereerd.’

U hebt zich jarenlang verdiept in een buitengewoon terneerdrukkend onderwerp. Was het moeilijk om geen depressie over te houden aan zo veel leed, wanhoop en bloedvergieten?

Iain Overton: Zelfmoordterrorisme is inderdaad een deprimerend onderwerp, maar wie ben ik om te klagen? Ik ben een Britse journalist die altijd naar zijn veilige land terug kan als het hem te veel of te gevaarlijk wordt. Die luxe hebben de inwoners van Badgad, Mosul, Kabul of Waziristan niet. De echte slachtoffers wonen in plaatsen waar de dreiging van zelfmoordterrorisme permanent in de lucht hangt.

Salafistische jihadi’s hebben sinds 9/11 vrijwel een monopolie op zelfmoordterreur, maar het fenomeen is veel ouder. Waarom laat u de chronologie beginnen bij de aanslag die Russische revolutionairen in 1881 op tsaar Alexander II pleegden?

Overton: Die aanslag werd beraamd door Narodnaja Volja of Wil van het Volk, een van de vele revolutionaire groupuscules in het Rusland van die tijd. De samenzweerders zagen een zelfmoordaanslag als een efficiënte manier om hun utopische ideaal, een samenleving gestoeld op democratische en communistische principes, te verwezenlijken. De tsaar vermoorden was in hun ogen een humanere methode dan de massale, bloederige volksopstand die de Franse Revolutie had gekenmerkt. Dat utopische denken zie je later bij andere zelfmoordterroristen terugkeren. De timing spoort bovendien met twee belangrijke innovaties: de uitvinding van dynamiet en de opkomst van kranten als massamedium. Explosieven en propaganda zijn nog altijd kerningrediënten van zelfmoordterreur.

De kamikazes behoren tot het collectieve geheugen van de twintigste eeuw, maar u slaagt erin fascinerende details op te rakelen. Zo lieten Japanse zelfmoordpiloten bij het opstijgen hun landingsgestel op de startbaan achter voor hergebruik: ze hadden dat niet meer nodig, het was tenslotte geen retourvlucht. Belangrijker is de rol van katalysator die de kamikazes speelden. Omdat zelfmoordterreur als oorlogswapen werd ingezet?

Overton: Ja, het werd een onderdeel van een militaire strategie. Strikt genomen waren de Japanse generaals geen pioniers, er was een precedent dat ze maar al te goed kenden: bij de Japanse invasie in China in 1937 wierpen Chinese soldaten zich als menselijke bommen op vijandelijke tanks en troepen. De Chinezen hebben toen zelfs met bommenvesten geëxperimenteerd, een fenomeen dat intussen gemeengoed is geworden. Maar het waren de Japanners die de zelfmoordterreur hebben getransformeerd. Ze werd een instituut, was niet langer een wapen in handen van geïsoleerde revolutionairen. De hersenspoeling van kandidaat-aanslagplegers, de personencultus rond de goddelijke keizer, voor wie je je leven moest opofferen: dat hebben zij op punt gesteld.

9/11. 'Door ze als martelaarschap te verpakken, werden zelfmoordaanslagen gerijmd met het taboe op suïcide in de moslimwereld.'
9/11. ‘Door ze als martelaarschap te verpakken, werden zelfmoordaanslagen gerijmd met het taboe op suïcide in de moslimwereld.’© BelgaImage

De dertienjarige Iraniër Mohammad Hossein Fahmideh dook op 30 oktober 1980 met een ontgrendelde granaat tussen de rupsbanden van een Iraakse tank. U noemt die daad een kantelmoment in de moderne geschiedenis. Hoezo?

Overton: Zijn dood heeft een enorme impact gehad in het hele Midden-Oosten. Natuurlijk had het uitschakelen van die ene tank weinig invloed op het verloop van de Iraaks-Iraanse oorlog. De betekenis schuilt in de manier waarop de Iraanse leider Ruhollah Khomeini zijn dood heeft gerecupereerd. Fahmideh werd als martelaar hoog op een voetstuk geplaatst. Ziekenhuizen en scholen werden naar hem vernoemd, zijn beeltenis sierde een bankbiljet. Die martelarencultus schiep een geweldig precedent dat in de hele regio navolging kreeg.

Vanuit Iran is die modus operandi overgewaaid naar Libanon, waar de terreurgroep Hezbollah een tweede mijlpaal heeft geslagen. Door enkele zelfmoordaanslagen, onder meer met vrachtwagens, heeft ze Amerika en Frankrijk gedwongen om hun troepen terug te trekken. Daarmee is een nieuw tijdperk aangebroken, ineens werd duidelijk dat zelfmoordterreur een probaat middel was om machtige regeringslegers op de knieën te krijgen. Dat besef heeft zich als een virus verspreid. Het duurde daarna niet lang of het wapen werd op twee nieuwe fronten ingezet, in Palestina en Sri Lanka.

U bent op onderzoek gegaan in Sri Lanka, waar u moeiteloos ooggetuigen en slachtoffers kon vinden. Tijdens de 25 jaar durende burgeroorlog waren zelfmoordaanslagen door de Tamil Tijgers (LTTE) zoniet dagelijkse dan wel wekelijkse kost. Mogen we hen onovertroffen noemen in deze discipline?

Overton: Tot de aanslagen van 11 september 2001 waren de Tamil Tijgers in elk geval de groep met het grootste aantal aanslagen en slachtoffers op haar naam. Ze hebben de bestaande modus operandi verfijnd en de slagkracht van het terreurwapen vergroot. Er waren speciale eenheden voor zelfmoordmissies, de Zwarte Tijgers. Kandidaten stonden in de rij, de wil om te sterven voor een onafhankelijke Tamilstaat was groot. Onder Zwarte Tijgers werd zelfs geloot om als eerste op missie te mogen vertrekken. Dat is vooral de verdienste van de stichter, Velupillai Prabhakaran, een charismatische leider die, net zoals de Japanse keizer Hirohito, het voorwerp was van een doorgedreven personencultus.

Anders dan Hirohito onderhield Prabhakaran met zijn kandidaat-martelaren een persoonlijke relatie. Zo mochten ze aan de vooravond van hun missie bij de grote leider aanschuiven voor een afscheidsdiner. Hij zorgde voor hun nagedachtenis, er waren ereperken en monumenten voor gesneuvelde Zwarte Tijgers, de propaganda roemde hun heldendaden. Om dat fenomeen te snappen, moet je de context kennen: het zelfmoordterrorisme van de Tamil Tijgers hield gelijke tred met de repressie door het regeringsleger.

De burgeroorlog eindigde in 2009 met de totale nederlaag van de Tamil Tijgers. Toch werd Sri Lanka twee maanden geleden, op paaszondag, opnieuw door een reeks zware zelfmoordaanslagen opgeschrikt. De rolbezetting was verschillend: het waren jihadstrijders die de christelijke minderheid viseerden. Ziet u desalniettemin een verband met de bloedige erfenis van de Tamil Tijgers?

Overton: Vooral de verschillen springen in het oog. De aanslagen op paaszondag, 19 april, waren religieus geïnspireerd en gericht tegen burgers. De Tamil Tijgers, daarentegen, voerden een nationalistische strijd met aanslagen op politici, militairen en veiligheidsdiensten, al zijn er ook burgerslachtoffers gevallen. Maar ik zie wel een verband. Zodra zelfmoordterreur in een samenleving als een valabele optie wordt gezien om een politiek doel te bereiken, krijg je ze niet meer weg. Dan is de geest uit de fles. Daar hebben in Sri Lanka de Tamil Tijgers wel voor gezorgd.

De aanslagen op paaszondag werden door de Islamitische Staat (IS) opgeëist. Door extremistische soennieten dus, zoals meer dan 90 procent van alle zelfmoordaanslagen die sinds 9/11 werden gepleegd. Hoe zijn we op dat punt beland?

Overton: Daarvoor moeten we terugkeren in de tijd, naar een afgelegen plek in Zuid-Libanon met de lieflijke naam Bloemenweide. Tijdens de eerste intifada in 1987 heeft de Isräelische premier Yitzhak Rabin meer dan vierhonderd Palestijnse activisten naar die plaats gedeporteerd. Een dure vergissing, want er zaten aanhangers van Hamas en Islamitische Jihad tussen die binnen de kortste keren contact zochten met Hezbollah-strijders. Daar heeft zich de transfer voltrokken: soennitische extremisten leerden niet alleen de technieken van het zelfmoordterrorisme, ze namen in één moeite het sjiitische concept van martelaarschap over. De gevolgen bleven niet uit: sinds 1994 zijn in Israël liefst 114 zelfmoordaanslagen gepleegd, de helft door Hamas, de andere helft evenredig verdeeld over Islamitische Jihad en de Al-Aqsa Brigade. De aanslagen waren tegen burgers gericht – alweer een grens verlegd.

Sri Lanka, paaszondag 2019. 'Zodra zelfmoordterreur als een valabele optie wordt gezien om een doel te bereiken, krijg je ze niet meer weg.'
Sri Lanka, paaszondag 2019. ‘Zodra zelfmoordterreur als een valabele optie wordt gezien om een doel te bereiken, krijg je ze niet meer weg.’© Reuters

Achteraf bekeken is die transfer erg ironisch. Sjiieten zijn gaandeweg het voornaamste slachtoffer geworden van zelfmoordaanslagen door soennitische extremisten.

Hoe vallen zelfmoordaanslagen te rijmen met het taboe op suïcide in de moslimwereld?

Overton: Door ze als martelaarschap te verpakken. Istishhad, het concept dat moslims toelaat om hun leven op te offeren in de strijd, bestaat zowel in het sjiisme als in het soennisme. Toch is er een belangrijk verschil. In het sjiisme kijken ayatollahs streng toe op de interpretatie en toepassing van religieuze principes. Dat gezag bestaat niet in het soennisme, waar duizenden imams hun eigen interpretatie van de basisregels volgen.

Daarmee gaat de doos van Pandora open: een kleine minderheid van soennitische geestelijken propageert een extremistische lezing, waarvoor ze inspiratie zoekt bij middeleeuwse theologen. Zoals Ibn Taymiyyah, een van de huisfilosofen van zowel de IS als van de in 2006 gesneuvelde Al-Qaeda-leider Abu Musab al-Zarqawi. Taymiyyah wordt door soennitische extremisten vaak geciteerd om de jihad tegen afvallige burgers, zoals sjiieten, te vergoelijken.

Al-Qaeda, Al-Shabaab, Jabhat al-Nusra, de taliban, Boko Haram: de grootleveranciers van zelfmoordterreur zijn merken met wereldfaam geworden. Eén naam springt eruit: de IS. Wat maakt die beweging zo bijzonder?

Overton: Haar apocalyptische wereldvisie. Sterven in de strijd is voor IS-aanhangers maar een voorafname op het einde van de wereld. Zij maken zich daar een romantische voorstelling van. Op het donkerste uur, wanneer de nederlaag op het slagveld onafwendbaar lijkt, zal de profeet Jezus op de minaretten van Jeruzalem verschijnen om het einde der tijden af te kondigen. Paradoxaal genoeg spoorde dat vooruitzicht met de aantrekkingskracht die het wereldse kalifaat uitoefende, ook op geradicaliseerde moslims uit Europa. In afwachting van de apocalyps bood het rijk van Abu Bakr al-Baghdadi hun de kans om ondermaans een waardig leven als vrome moslim te leiden.

De IS hecht meer dan andere terreurbewegingen belang aan communicatie en propaganda: de videoclip is even belangrijk als de aanslag. Waarom zet de beweging haar gruweldaden, zoals het levend verbranden van een Jordaanse piloot, zo dik in de verf?

Overton: De IS is samen met de sociale media groot geworden, het is logisch dat die beweging dat kanaal voluit bespeelt. Waarom liggen in Londen of Brussel jonge moslims wakker van geallieerde bombardementen in verafgelegen landen als Irak of Afghanistan? Omdat de IS de beelden van de verhakkelde slachtoffers in hun gezicht duwt. Het verspreiden van gruwelvideo’s is geen IS-monopolie – Mexicaanse drugkartels gaan zo mogelijk nog verder, met intimidatie om hun territorium af te bakenen. Maar bij IS speelt nóg een motief. Ook Europa heeft een verleden van gruwelijke rechtspleging, met folteringen en openbare executies. Vanaf de achttiende eeuw is dat stilaan geëvolueerd. Executies werden minder wreed, verdwenen uit de openbaarheid, tot in de twintigste eeuw de doodstraf helemaal werd afgeschaft. Welnu, de IS verwerpt dat westerse concept van rechtsbedeling. Dat is de boodschap achter al die onthoofdingsvideo’s: ‘Wij staan voor een islamitische visie op schuld en boete.’

Iain Overton, De prijs van het paradijs: de invloed van zelfmoordterrorisme op onze samenleving, Volt, 600 blz., 24,50 euro.
Iain Overton, De prijs van het paradijs: de invloed van zelfmoordterrorisme op onze samenleving, Volt, 600 blz., 24,50 euro.

Bestaat er zoiets als een prototype van de zelfmoordterrorist?

Overton: Nee, maar ik doe wel enkele vaststellingen. Op een handvol uitzonderingen na gaat het om mannen, veelal twintigers. Europese zelfmoordterroristen zijn gemiddeld genomen hoogopgeleid, wat niet belet dat ze vaak met werkloosheid kampen. Dat is niet per se het gevolg van discriminatie, regulier werk valt gewoon moeilijk te combineren met een consequent leven als salafistische moslim.

Het belang van persoonlijkheidsfactoren valt moeilijk in te schatten. Door het taboe op suïcide kan istishhad voor depressieve moslims het pad naar zelfmoordterrorisme effenen. Toch zal de overgrote meerderheid van die groep zo’n stap nooit overwegen. Palestijnen en Tibetanen zitten min of meer in dezelfde uitzichtloze situatie: Palestijnen plegen zelfmoordaanslagen, Tibetanen steken zichzelf in brand. Ik wil maar zeggen: groepsdynamiek is veel relevanter dan individuele kenmerken.

Wat is er aan van het cliché van de 72 maagden? Werkt dat echt als lokaas voor kandidaat-zelfmoordterroristen?

Overton: Het is niet helemaal uit de lucht gegrepen. Als je in het Midden-Oosten langer dan tien minuten met mannen praat, stel je vast dat hun beeld van vrouwen en seks recht uit de Californische pornostudio’s komt. Natuurlijk zijn er daders die van die 72 maagden geen snars geloven en zich toch opblazen. Maar voor laagopgeleide jongeren die verbitterd zijn over onrecht, kan het een aantrekkelijk idee zijn dat hen over de streep trekt.

Het perspectief krijgt extra kleur door de mythes die erover rondgaan. Op het moment dat het bommenvest ontploft, schieten de maagden in actie om het uiteengereten lichaam van de martelaar weer samen te stellen. Die maagden zijn bloedmooi, menstrueren nooit en staan altijd klaar om hun martelaar te bedienen.

Komt de wereld ooit nog af van deze gesel?

Overton: Ik vrees van niet. Alleen al vorige week waren er zelfmoordaanslagen in Bagdad, Afghanistan en Indonesië (dit interview vond plaats op dinsdag 21 mei, nvdr). Veel aanslagen blijven onder de radar, ze spelen zich af in landen waar nauwelijks nog media opereren. Het succes van zelfmoordterreur hoort bij de asymmetrische oorlogsvoering die ons tijdperk kenmerkt: de geallieerden vechten in Irak en Afghanistan met vliegtuigen en drones, en wat kunnen hun vijanden tegen die hightech inbrengen? Improvised explosive devices, een wapensoort waarvan de menselijke variant met het bommenvest veruit de dodelijkste variant is.

Het succes van bermbommen en zelfmoordaanslagen verklaart waarom Amerikanen en Britten in Irak en Afghanistan zo weinig mogelijk patrouilles uitsturen. Ze verschansen zich in zwaarbeveiligde kampen en sturen drones uit voor ‘precisiebombardementen en gerichte executies’. Tenminste, dat willen ze ons doen geloven. Als onderzoeksjournalist ken ik een andere realiteit. Het zijn in grote meerderheid burgers die omkomen bij die zogenoemd chirurgische aanvallen. En dat is koren op de propagandamolen van de IS en consorten. Die benadrukken het contrast gretig: de operator die vanuit zijn bunker in Nevada onschuldige burgers vermoordt tegenover de man met het bommenvest die zijn leven geeft voor de oemma, de wereldwijde islamitische gemeenschap – wie is de held en wie de lafaard?

Ik heb samen met onderzoekers van de Royal Holloway University een statistische analyse gemaakt van droneaanvallen en zelfmoordaanslagen in Pakistan. De correlatie is duidelijk: in de maand na een drone strike ging het aantal zelfmoordaanslagen steil omhoog.

U pleit voor een ban van de Verenigde Naties op zelfmoordbommen. Waarom is dat minder naïef dan het klinkt?

Overton: Het wordt hoog tijd dat de VN de ernst van dit probleem erkennen. Er is veel aandacht voor antipersoonsmijnen, en terecht, maar die wapens claimen amper 2 procent van de slachtoffers in conflictgebieden. Bij zelfmoordterreur schommelt dat rond de 30 procent. Ik geloof in de stigmatiserende werking van zo’n wereldwijd verbod. Gas was in de Eerste Wereldoorlog een efficiënt wapen, en dat is door ethische overwegingen tenslotte ook in onbruik geraakt.

Iain Overton
Iain Overton

Iain Overton

– Brit, 46 jaar

– Studie: internationale politiek in Cambridge

– Maakt als onderzoeksjournalist televisiedocumentaires voor de BBC en Channel 4

– Wordt in 2010 de eerste directeur van The Bureau of Investigative Journalism, een non-profitnieuwsagentschap dat onder meer de WikiLeaks-logs over de Irak-oorlog onderzocht

– Publiceert in 2015 Gun Baby Gun, over de geschiedenis van vuurwapens

– Is oprichter en directeur van Action on Armed Violence, een ngo die de wapenindustrie monitort

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content