‘Mannelijke historici vonden vrouwen zodanig onbetekenend dat slechts een handvol zich over de heksenvervolgingen heeft gebogen’, zegt emeritus professor en feministe Silvia Federici. Zij deed haar leven lang onderzoek naar die massamoord op vrouwen.
Silvia Federici, een naam die klinkt als een klok in internationale en linkse feministische kringen, heeft speciaal haar wekker gezet in haar woonplaats Brooklyn voor een telefonisch interview. Aanleiding is de Nederlandse vertaling van het in 2018 verschenen Witches, Witch-Hunting and Women, met als titel De vrouw als zondebok. Over heksen, brandstapels en onteigening. Federici beleeft moeilijke tijden, zoals ze het zelf verwoordt. Haar echtgenoot is in het ziekenhuis opgenomen en daar brengt ze nu haar dagen door. Maar om 7 uur ’s ochtends lokale tijd maakt ze graag tijd vrij voor een gesprek over het thema van de heksenjachten, waarvan ze haar levenswerk heeft gemaakt. Ze spreekt bedachtzaam en gloedvol tegelijkertijd, met een goed hoorbaar Italiaans accent.
De oorlog tegen vrouwen werd versterkt toen veel staten in Europa de seksualiteit van vrouwen begonnen te controleren.
Hoe kwam u als feministe en onderzoekster uit bij het thema van de heksenjachten?
Silvia Federici: In de jaren 1970 was ik medeoprichtster van een feministisch collectief genaamd Wages for Housework. Wij eisten loon voor huishoudelijk werk. Met de opkomst van de kapitalistische samenleving werden vrouwen als het ware uit de economie gegooid en veroordeeld tot huishoudelijk werk, dat in het kapitalisme compleet wordt ondergewaardeerd. Maar werkgevers konden alleen maar zo veel winst maken omdat ze leunden op de onzichtbare, onbetaalde arbeid van heel veel vrouwen. Dankzij hen konden de mannen, die de productieve arbeid verrichtten, elke ochtend op hun werk verschijnen. Ik wilde inzicht krijgen in hoe die onderdrukte positie van vrouwen was ontstaan.
En dus ging u de geschiedenis van het kapitalisme bestuderen?
Federici: Precies. De jaren 1970 was ook een tijd waarin veel feministen begonnen te beseffen dat we de geschiedenis opnieuw moesten claimen, want ze was altijd geschreven vanuit mannelijk perspectief. Ik begon met de studie van de industriële revolutie in de 19e eeuw. Uiteindelijk besloot ik dat ik naar de oorsprong moest, naar het prille begin van het kapitalisme. En zo stootte ik op de heksenjachten, die begonnen in de late middeleeuwen, tijdens de transitie van een feodale naar een kapitalistische samenleving. Ik begon te lezen over de processen tegen die vrouwen, over de beschuldigingen en de executies. Tienduizenden vrouwen in Europa – 90 procent van de van hekserij beschuldigde slachtoffers waren vrouwen – zijn levend verbrand omdat ze zogezegd een pact met de duivel hadden gesloten. Het thema werd voor mij een levenslange obsessie. Waarom was dat gebeurd? Het ging vaak om arme boerenvrouwen, die ogenschijnlijk geen enkele bedreiging vormden voor de staat.
Wat is dan volgens u het verband tussen het ontstaan van het kapitalisme en de heksenjachten?
Federici: Zoals met alle belangrijke historische fenomenen valt er niet één rechtstreekse oorzaak aan te wijzen. Om te beginnen ontdekte ik dat het tijdvak waarin veel historici de heksenvervolgingen situeerden niet klopte. Het ging niet om een fenomeen uit de zogenaamd donkere middeleeuwen, waarin vrouwen overigens veel meer vrijheid genoten dan in de eeuwen erna, maar om een fenomeen uit de 16e en de 17e eeuw, de periode die samenviel met het begin van het kapitalisme, toen in rurale gebieden de oude bestaanseconomie, waarin men grotendeels zelfvoorzienend is, veranderde in een vorm van agrarisch kapitalisme. Het was de tijd van privatiseringen: gemeenschappelijke grond werd omheind en tot privébezit gemaakt. Het gevolg was het ontstaan van een klasse van grootgrondbezitters die de landbouwproductie commercialiseerde. Tegelijkertijd groeide het leger van bedelaars die een bedreiging vormden voor de zich ontwikkelende kapitalistische orde. Er ontstond een monetaire economie en het begin van een samenleving die op loonarbeid was gebaseerd. De heksenjachten vonden plaats in die maatschappelijke context.
Waarom werden precies vrouwen het doelwit van grootschalige vervolging?
FEDERICI: Aanvankelijk zag ik de logica er ook niet van in waarom vrouwen ervan beschuldigd werden ’s nachts rond te vliegen en allerlei kwaad te beramen. Maar toen ik landkaarten begon te maken, zag ik dat heksenvervolgingen vooral plaatsvonden in gebieden waarin gemeenschappelijke grond werd onteigend. Veel vrouwen die van hekserij werden beschuldigd waren oudere, alleenstaande vrouwen, die door het verlies van land berooid achterbleven. Ze moesten bedelen om een aalmoes, waren boos en vloekten tegen hun buren. Dat laatste was vaak voldoende om ze als heks weg te zetten en hun grond in te nemen. De oorlog tegen vrouwen werd nog versterkt toen veel staten in Europa, met de steun van de kerk, in toenemende mate de seksualiteit en het voortplantingsvermogen van vrouwen begonnen te controleren. Heksen waren ook de vrouwen die seksualiteit buiten het huwelijk beleefden. Of de jonge vrouwen die in die tijd in veel Europese stedelijke gebieden hun toevlucht zochten tot prostitutie, omdat ze niets anders meer hadden om van te leven. Autoriteiten waren beducht voor de opstandigheid van deze vrouwen en hun vermogen om mannen te bekoren. Vrouwen werden uitgesloten van veel activiteiten, precies op het moment dat ze door de onteigeningen hun bestaansmiddelen verloren. Er ontstond ook een nieuwe, seksuele arbeidsverdeling. Betaalde arbeid werd namelijk een hoofdzakelijk mannelijke bezigheid. De nieuwe kapitalistische staten waren sterk geïnteresseerd in demografie. Een grote bevolking gold nu als een economische troef. Het vrouwenlichaam werd gezien als een machine voor de reproductie van werkkrachten. Dat resulteerde in allerlei wetgeving om de positie van de vrouw binnen het huwelijk te reguleren, om seksualiteit te reguleren, om abortus te verbieden. De heks als een vrouw die kinderen doodt, is een van de belangrijkste beschuldigingen die je in heksenprocessen ziet opduiken. Zoals je ziet, vrouwen werden het hardst getroffen door de opkomst van de kapitalistische economie.
En dat alles met de steun van de kerk, maar georganiseerd door de staat?
Federici: Absoluut. Religie deed weliswaar dienst als ideologische rechtvaardiging, maar in de 16e eeuw verscheen hekserij als een nieuw misdrijf in de wetboeken van veel Europese landen. In Engeland, bijvoorbeeld, stelde de wet: als je een persoon ziet met die en die kenmerken, dan is het een heks en moet je ze aangeven. Katholieke en protestante culturen, die elkaar in die tijd met wapens bestreden, hanteerden dezelfde argumenten tegen vrouwen die verdacht werden van hekserij. Dat ontkracht het idee dat hekserij op de eerste plaats een religieuze kwestie was – dat was het niet. Het was vooral een politieke, sociale en economische kwestie.
U maakt een marxistische analyse van de heksenjachten, maar Karl Marx zelf, hoorde ik u vertellen in een podcast, zag de relatie tussen de opkomst van het kapitalisme en de positie van vrouwen over het hoofd?
Federici: Volledig! En dat is heel merkwaardig want Trier, de stad waar Marx opgroeide, was in de 16e eeuw het toneel van grote heksenvervolgingen. Feit is dat vrouwen door mannelijke denkers en historici zodanig als onbetekenend zijn beschouwd, dat slechts een handvol zich over deze vervolging heeft gebogen. De meesten vonden de moorden op al die vrouwen in de 16e en 17e eeuw niet belangwekkend genoeg.
Afschrikking was ook een doel van de heksenjachten, schrijft u, zodat andere vrouwen zich zouden gedragen zoals van ze werd verwacht?
Federici: Inderdaad. Stel je voor dat wij vandaag op het plein van onze stad een vrouw zouden zien die levend wordt verbrand. En zouden leven in een samenleving waarin je als vrouw door om het even wie, je buurman, je neef of je rancuneuze kennis, kunt worden beschuldigd van samenspannen met de duivel. Dat gebeurde bij de historische heksenjachten vooral in de lagere klassen, waar door de opkomst van het kapitalisme een harde strijd om te overleven losbarstte. Vriendschap tussen vrouwen werd in die tijd ook iets verdachts. Heksen, geloofde men, opereerden als groep. De heksenjacht had daardoor ook een diepgaand effect op de solidariteit tussen vrouwen, die in de feodale wereld, door het gezamenlijke beheer van de grond collectief sterk stonden en daaraan veel macht ontleenden. Vrouwen waren bijvoorbeeld sterk betrokken in de strijd tegen de onteigeningen van land. In Engeland organiseerden ze zich om de hekken waarmee voorheen gemeenschappelijk land werd afgesloten, weer weg te halen.
U ziet vergelijkbare sociale processen bij de hedendaagse heksenjachten in bijvoorbeeld India of in Afrikaanse landen.
Federici: Alleen al in Tanzania worden naar schatting meer dan vijfduizend vrouwen per jaar doodgestoken, levend begraven of verbrand omdat ze een heks zouden zijn. In het noorden van Ghana verblijven honderden vrouwen nadat ze door hun eigen gemeenschap zijn verdreven in zogenaamde heksenkampen. Net zoals in de 16e eeuw zie je dat de hedendaagse heksenjachten spectaculair zijn toegenomen sinds de jaren 1980, toen kapitalistische relaties werden uitgebreid naar gebieden van de wereld waar ze nog niet aanwezig waren. Wederom zie je een maatschappelijke context van vernietiging van gemeenschappelijk grondbezit en privatiseringen, opgedrongen ditmaal door instellingen als de Wereldbank. De neoliberale agenda heeft Afrikaanse regeringen ook gedwongen om de deuren open te zetten voor grote bedrijven die de grond innemen. In de strijd om te overleven die daardoor in de gemeenschappen ontstaat, worden veel vrouwen van hun land verdreven, onder de beschuldiging dat ze heksen zijn. Vaak zelfs door iemand uit hun eigen familie, want de jeugd wil het land verkopen omdat ze de geldeconomie als het pad naar de toekomst ziet, en met de opbrengst van de grond, zeg maar, een taxi wil kopen. Gelijktijdig met deze grote economische en kapitalistische transformatie was er de massale import in Afrika van evangelische sekten, die met heel veel geld landen als Nigeria of Ghana zijn binnen gewalst, en met hun angstverhalen voor de duivel sterk hebben bijgedragen tot een sfeer van wantrouwen in de gemeenschappen. Meestal afkomstig uit de VS en verbonden met rechtse organisaties, hebben deze sekten zich sinds de jaren 1980 over de wereld verspreid, en zijn ze in grote mate mee verantwoordelijk voor de desintegratie van de dorpseconomie en gemeenschapsrelaties, waarvan vrouwen de grootste slachtoffers zijn.
Welk advies zou u geven aan jonge vrouwen die strijden voor vrouwenrechten, en die, zoals in het lied dat u in uw boek citeert, de kleindochters zijn van alle heksen die ze niet hebben kunnen verbranden?
Federici: Mijn advies luidt: wortel je activisme ook in de geschiedenis. Er is nu een brede beweging in heel Europa om regeringen en religieuze instellingen verantwoordelijk te houden en deze geschiedenis naar de oppervlakte te brengen. Want op enkele uitzonderingen na zijn Europese regeringen noch de kerk overgegaan tot de erkenning van de grote misdaad die hun voorgangers tegen vrouwen hebben begaan. Op geen enkele Europese kalender staat een herdenkingsdag om ons te herinneren aan de massamoord op heksen. Erger nog, ga je naar het Baskenland, op de grens van Spanje en Frankrijk, dan kun je daar als toerist koffiekoppen met heksen erop of heksenpopjes op een bezem kopen. Voor 50 of 100 euro neem je zo’n kleine, lelijke, sadistisch lachende heks – een typische vernederende karikatuur van oude vrouwen – mee naar huis. Een commercieel slaatje slaan uit al die vrouwen die zijn gedood, dat is echt walgelijk.
Lees op Knack.be/heksen een oproep aan Vlaams minister-president Jan Jambon voor Vlaamse excuses wegens de vrouwenvervolging.
Silvia Federici
– Italiaans-Amerikaanse academica en activiste
– 1942 geboren in Parma
– Emeritus professor aan Hofstra University, NY
– Doceerde lange tijd in Nigeria
– Activiste binnen de feministische marxistische traditie
– Publiceerde talloze wetenschappelijke artikelen en boeken. In haar bekendste werk, Caliban and the Witch (2004), onderzoekt ze de beweegreden van de heksenjachten in de vroegmoderne tijd
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
