Docu over Ernest Hemingway: ‘Hij is interessanter dan de legende die hij zelf verzonnen heeft’

Een nieuwe, zes uur lange documentaire over Ernest Hemingway zet het mes in de vele mythes rond de Amerikaanse schrijver. De film kijkt voorbij de façade van de viriele macho en schetst het portret van een complexe, kwetsbare man die worstelde met angsten, depressies en seksuele twijfels.

Documentairemakers Lynn Novick en Ken Burns werkten samen aan gelauwerde documentaires over uiteenlopende onderwerpen als baseball, de Amerikaanse burgeroorlog, de drooglegging en jazz. Hun verzameld werk schetst de contouren van de Amerikaanse moderne geschiedenis.

Hemingway, hun nieuwste worp, is een afgewogen karakterstudie geworden: kenners moeten geen al te grote onthullingen verwachten, maar nog nooit werd de gigant van de Amerikaanse literatuur op televisie zo gedetailleerd en tastbaar tot leven gebracht. Novick en Burns gaan geen onderwerp uit de weg – ze staan ruim stil bij het partnergeweld, het alcoholisme en de paranoïde wanen – maar jagen de man ook niet over de kling. Ze besteden ruim aandacht aan Hemingways turbulente liefdesleven, en laten zien dat de übermacho in de slaapkamer een heel andere, vrouwelijke versie van zichzelf presenteerde. Wanneer we Lynn Novick aan de lijn krijgen, kadert ze die complexiteit met een citaat van Hemingways eerste vrouw Hadley: ‘Hij is zo veelzijdig dat hij de uitgangspunten van de meetkunde op de proef stelt.’

U hebt alles bij elkaar zeven jaar aan uw documentaire gewerkt. Een eeuwigheid, maar ik las dat de plannen nog veel langer hebben gerijpt.

Lynn Novick: Ik denk dat we al 25 jaar rondlopen met het idee. Ken had al een film gemaakt over Mark Twain, en Hemingway stond hoog op zijn lijst. Zelf was ik pas om nadat ik Hemingways huis in Key West had bezocht. Ik was er naartoe gegaan zonder veel verwachtingen, maar toen ik zijn schrijfkamer binnenging, maakte dat een enorme indruk op mij. Ik had dat niet verwacht en was daar absoluut niet op voorbereid. Die kamer is als een soort schrijn ingericht: ik vind niet dat Hemingway het verdient om verafgood te worden – integendeel – maar ik voelde zijn aanwezigheid heel sterk. Plots was hij meer mens dan mythe. Dat is ook de invalshoek van de film: wat blijft er over als je voorbij de sterke verhalen kijkt? Dan zie je een man die interessanter is dan de legende die hij zelf verzonnen heeft.

Ik vind de sterke verhalen anders ook wel de moeite.

Novick: (lacht) Hij was ook echt larger than life, het klopt dat hij met zijn vissersboot jacht maakte op Duitse onderzeeërs en dat hij leeuwen temde. Maar zijn levensverhaal overstijgt de anekdotiek: het is ook het verhaal van de twintigste eeuw. Hij was betrokken bij de twee wereldoorlogen en bij de Spaanse burgeroorlog. Hij was waar het gebeurde. Hij zocht altijd het middelpunt van de belangstelling op. Dat maakt de man niet sympathiek, maar wel interessant. Uiteindelijk heeft voor mij zijn oeuvre de doorslag gegeven. Er zitten wat mislukkingen tussen, maar Hemingways beste werk is ongelofelijk krachtig en tijdloos.

Hemingway was bij leven al erg omstreden: er circuleerden talloze verhalen over buitenechtelijke affaires, alcoholisme en knokpartijen.

Novick: Sommige mensen verfoeiden hem, anderen wilden zijn zoals hij. En hij schaafde zelf duchtig aan zijn imago. Ook in zijn werk. De grens tussen fictie en realiteit is altijd erg dun, bij elk van zijn personages vraag je je af: is Hemingway Jake Barnes? (uit The sun also rises, nvdr). Is Nick Adams (personage uit verschillende kortverhalen, nvdr) Hemingway? Andersom sijpelde zijn leven als oorlogscorrespondent en celebrity binnen in zijn boeken. Hij is het toonvoorbeeld van hoe kunst en realiteit verweven zijn.

Zijn imago was heilig voor hem, maar op latere leeftijd verloor hij de controle. En na zijn dood verslechterde zijn reputatie helemaal: feministen keerden zich tegen hem, met heel terechte vragen over zijn omgang met vrouwen. Wie dat serieus onderzoekt, zal zien dat hij het verdomd slecht heeft gedaan op dat vlak. Studenten die in de jaren 70 een cursus creatief schrijven volgden aan de universiteit, leerden hem kennen als een icoon, begin jaren 80 was hij de Voldemort van de Amerikaanse literatuur. Ik denk dat dat veel meer te maken heeft met zijn privéleven dan met zijn werk.

Hemingway was een alfamannetje, op het karikaturale af, maar hij had ook een heel andere zachte, androgyne kant.

Novick: In de academische wereld was dat al even doorgesijpeld, maar voor mij was dat de grootste verrassing. In een van de eerste biografieën die ik las tijdens onze research, staat gewoon dat Hemingway gay was en dat hij op alle mogelijk manieren dat probeerde te verbergen. Dat verhaal is allang ontkracht, maar intussen hebben we een veel verfijndere taal om te praten over seksualiteit. Het is veel interessanter om naar Hemingway te kijken in termen van genderfluïditeit en androgynie. En daar zijn wel sterke aanwijzingen voor. Hij viel om te beginnen op vrouwen met een mannelijke look.

Hij had het thema zelf aangeraakt in The Garden of Eden, een onafgewerkte roman die lang na zijn dood verscheen. Dat boek onderzoekt de klassieke man-vrouwrelatie, en keert die om. U vertelt in uw film dat Hemingway en zijn vierde echtgenote Mary zich ook aan rollenspel waagden onder de lakens.

Novick: Mary hield een dagboek bij tijdens hun huwelijk. Tijdens een reis naar Afrika schreef Hemingway er een klein tekstje in neer: ‘Mary houdt ervan dat ik haar kleine meisje ben, en ik wil haar meisje zijn. En zij wilde altijd een jongen zijn.’ Dat is een private communicatie tussen hen beiden: veel betrouwbaarder wordt een bron niet. Zoiets is natuurlijk dubbel interessant in het licht van hoe hij zichzelf presenteerde aan de buitenwereld. Maar misschien moeten we daar niet verrast over zijn.

U bedoelt: zijn zorgvuldig onderhouden imago van mannetjesputter was overcompensatie?

Novick:(denkt na) Dat is het woord dat ik zou gebruiken, ja. Maar we mogen ook niet vergeten in welke tijd hij leefde en van welke plek hij komt. Hemingway groeide op in Oak Parks, een erg gelovige en conservatieve gemeenschap in een voorstad van Chicago. De moraal was er erg benepen.

We wagen ons op psychologisch glad ijs, maar kunnen niet heen om de moeilijke relatie met zijn moeder. Zij kleedde hem overigens weleens als meisje.

Novick: Ernest was anderhalf jaar ouder dan zijn zus, maar hun moeder had altijd een tweeling gewild en dus stopte ze de twee soms in meisjeskleren. Niet ongewoon in het victoriaanse tijdperk – er is een bekende foto van president Franklin Delano Roosevelt in een jurk en met lange lokken – maar FDR was een baby, bij Hemingway heeft het geduurd tot hij zes jaar oud was.

Zijn moeder was een erg dominante vrouw. Zoals een van de zussen ooit zei: ‘Vader was moeder toegewijd, zij zichzelf.’

Novick: We mogen haar gerust narcistisch noemen, wat zonder enige twijfel ook voor Hemingway zelf geldt. (lacht) Hij zoog alle aandacht naar zich toe, maar hij had ook een stille kant. Hij was een erg kwetsbare man die leed aan angsten en – op de ergste momenten – depressies. Hij identificeerde zich heel sterk met zijn vader, die zelf een einde aan zijn leven had gemaakt: Hemingway gaf zijn moeder de schuld. Geestesziekten zijn natuurlijk heel complex, maar Hemingway hield vol dat zijn moeder zijn vader ontmand had. Ik sprak er een paar dagen geleden nog over met zijn zoon Patrick. Hij zei: ‘Mijn vader vond haar gewoon niet leuk.’

U hebt zeven jaar gewerkt aan de film: dat wil zeggen dat u bent beginnen te filmen voor #MeToo losbrak.

Novick:(knikt) We waren al drie jaar bezig. Maar producer Sarah Botstein en ik wilden Hemingway altijd benaderen vanuit het feministisch perspectief. De interviews over zijn omgang met vrouwen en over zijn toxische mannelijkheid stonden al op tape voor #MeToo. Hoe weinig respect hij in zijn privéleven ook toonde voor vrouwen, in zijn werk was het vaak net omgekeerd.

Daar getuigt hij van een bijzonder scherp inzicht in hoe vrouwen denken, zegt u. U haalt onder meer Up in Michigan aan, een kortverhaal over date rape.

Novick:Exactly. (uitdrukkelijk) En dan hebben we het over het begin van de jaren 1920. De manier waarop hij het onderwerp benadert: (diepe zucht) interessant is een understatement. Hij exploreert de intiemste gevoelens van een vrouw die door een man verplicht wordt tot seksuele handelingen die ze niet wil uitvoeren. ‘Ze wil het. Ze moet het hebben, ook al maakt het haar bang’, zucht het mannelijk personage, maar hij is overduidelijk de agressor. Het is een heel krachtig verhaal, dat authentiek aanvoelt voor vrouwen die in die situatie zijn beland. En het was een van zijn eerste fictieverhalen: dat zegt veel. Hij wilde breken met de verstikkende conventies van het victoriaanse tijdperk.

Zelfs de vrijgevochten avantgardistische schrijfster Gertrude Stein, die de jonge Hemingway onder haar hoede had genomen, vond het verhaal onbetamelijk.

Novick: Misschien was ze uptight. Of ze was bezorgd om zijn reputatie, dat kan ook. Maar hij heeft het verhaal uiteindelijk wel uitgegeven, precies omdat hij zo gehecht was aan de thematiek. De Ierse schrijfster Edna O’Brien, wier oeuvre helemaal draait rond het gevoelsleven van vrouwen en hun relatie met mannen, zegt in de film: ‘In dat verhaal kruipt Hemingway in het hoofd van de vrouw.’ Kan een vrouwenhater zoiets, vraag ik me dan af. Waarom zou hij het überhaupt willen?

Een ander kortverhaal, Hills Like White Elephants, is naargelang van de bron anti- dan wel profeministisch. Het mannelijke hoofdpersonage probeert zijn zwangere maîtresse te overtuigen van abortus – dat is duidelijk, ook al valt het woord niet één keer.

Novick:Het is een ambigu verhaal. Ik denk niet dat we te weten komen wat ze uiteindelijk beslist, maar het is wel overduidelijk dat de man zijn wil oplegt aan de vrouw. En Hemingway legt veel medeleven aan de dag voor haar, terwijl de man ook hier weer zonder enige twijfel de slechterik is. Zo is het verhaal feitelijk een pleidooi pro choice.

U staat ook stil bij Hemingways relatie met Joden, zwarte Amerikanen en andere etnische minderheden. Daar lijkt de ravage minder groot, maar hij gebruikte – zeker later in zijn leven – gretig het n-woord. Was hij een kind van zijn tijd of gewoon een racist?

Novick: Ik denk beide. Als kind van zijn tijd was hij vrijwel zeker racist en antisemiet. Zo waren de VS toen, en wellicht nog altijd. (zucht) We moeten Hemingway te allen tijde kritisch benaderen, maar we moeten hem ook niet specifiek viseren: het is, zoals altijd bij hem, ingewikkeld. Ik ben heel blij met het interview met Mark Dudley, die een boek heeft geschreven over Hemingway en ras. Dudley heeft dat tot op het bot uitgespit en merkt terecht op dat Hemingway bekend staat voor zijn kale maar trefzekere taal: hij koos elk woord weloverwogen. Hij wilde in zijn teksten tonen hoe mensen dachten en spraken, maar hij bekritiseerde het ook. Subtiel, weliswaar. Wellicht té subtiel, omdat hij weet dat zijn publiek ontvankelijk was voor racistische stereotypen en taal. En bij dat volk gaan nuances snel verloren.

Het laatste uur van de film staat uitgebreid stil bij de duizelingwekkende aftakeling van Hemingway in de laatste jaren van zijn leven. Het is een gruwelijke afdaling naar de hel, in slow motion, wat het nog pijnlijker maakt.

Novick:Ik wist natuurlijk dat hij zelfmoord had gepleegd, maar ik had me nooit gerealiseerd hoe slecht hij eraan toe was toen hij de trekker overhaalde. Tot ik de beelden zag, en zijn brieven las. Het is zoals je zegt: gruwelijk. De man leed aan de verschrikkelijkste depressies en angsten, hij werd bevangen door paranoïde wanen, hij dacht dat de FBI hem schaduwde. Geen therapie bracht soelaas, zelfs elektroshocks niet. En intussen bleef hij drinken.

Er is veel gespeculeerd over de oorzaken van zijn gezondheidsproblemen.

Novick:De oceanische hoeveelheden alcohol hebben hem wellicht geen goed gedaan. Maar er waren ook de opeenvolgende hoofdkwetsuren, die hij opliep bij een mortieraanval in Italië, bij talloze auto-ongelukken en bij een vliegtuigcrash in Afrika. We weten intussen veel meer over de hersenen: permanente hersenschade kan agressie, vergeetachtigheid en roekeloos gedrag verklaren.

Hemingway heeft altijd met depressies gesukkeld – hij had het over zijn zwarte ezel – en speelde als tiener al met de gedachte aan zelfdoding. Zijn grootvader en vader hebben zelf een einde gemaakt aan hun leven: het is alsof hij niet aan zijn lot kón ontsnappen.

Novick:Ik haat die gedachte, omdat we met de huidige stand van de wetenschap zelfdoding kunnen voorkomen. Veel mensen zijn na een mislukte poging blij dat ze nog leven. Hij schreef ooit zélf: ‘Ik weet dat het beter wordt als de mist straks optrekt.’ Maar hij draaide in cirkeltjes, want maanden later sukkelde hij weer in de put, en klaagde hij opnieuw dat hij geen uitweg zag. Het is zoals iemand ons vertelde: eigenlijk mag het verbazen dat hij het nog zo lang heeft uitgezongen, dat moet een enorme inspanning en veel moed gevergd hebben.

Zijn decennialange worsteling met gedachten aan zelfdoding vond meesterlijk zijn beslag in de slotscène van For Whom the Bell Tolls. Hoofdpersonage Robert Jordan, een Amerikaanse ingenieur die aan de zijde van de linkse republikeinen tegen de conservatieve nationalisten van Francisco Franco vecht, wacht – zwaargewond tegen een boom leunend – op de soldaten die hem achtervolgen. In zijn hoofd wikt en weegt hij zich tureluurs: ‘Maak ik er zelf een eind aan, of is dat laf?’

Novick:Ik vind het niet zijn beste roman maar het boek bevat een aantal memorabele scènes en dat is er een van: een ongelofelijk krachtige monologue intérieur van een man aan de rand van de dood, twintig bladzijden lang. Elk woord – wat zeg ik: elke letter – staat op de juiste plaats. ‘Do it. Het zal zijn als een slokje koel water.’ ‘ You’re a liar. Het zal niets zijn.’ Het is een simplistische analogie, maar het is zoals zoals Gollem en Smeagol in The Lord of the Rings: de twee kanten die iedereen in zich heeft. Alleen heeft Hemingway die twee stemmen geïnternaliseerd. Een indrukwekkend staaltje literatuur.

In de meest beklijvende scène van de film leest de intussen overleden ex-senator en presidentskandidaat John McCain een andere cruciale passage uit For Whom voor, over de intrinsieke waarde van het leven. McCain was terminaal ziek toen hij die passage voorlas.

Novick: Wat een moment. In Vietnam hebben we het verhaal van John McCains krijgsgevangenschap verteld, maar zonder hem erbij te betrekken, we wilden geen bekende mensen in de film. Een van onze adviseurs vertelde ons toen dat John McCain geobsedeerd was door Hemingway. Toen de verkiezingscampagne van 2008 op zijn einde liep en McCain begreep dat hij het niet zou halen, heeft hij zijn staf bij zich geroepen en de volledige tekst van The Snows of Kilimanjaro voorgelezen. Een uur lang, op het eind kon hij amper nog praten. McCain identificeerde zich heel sterk met Robert Jordan, het hoofdpersonage uit For Whom. Dat toont de kracht van een goed verteld verhaal: de personages kunnen zo levensecht zijn dat je ze wilt zijn. Ik heb weinig affiniteit met Robert Jordan, maar hij heeft de twaalfjarige John McCain getroffen op een manier die zijn verdere leven heeft bepaald.

Denkt u dat Hemingway – met alles wat we gaandeweg te weten zijn gekomen over hoe hij in het leven stond – door de mangel van de cancel culture zal gehaald worden?

Novick: Ik denk dat hij heel terecht onder de loep genomen wordt, maar dat hij uiteindelijk niet gecanceld zal worden. Het is goed dat elke witte man die een belangrijke rol heeft gespeeld wordt onderworpen aan een kritisch onderzoek. Welke privileges hebben Hemingway geholpen om Hemingway te worden? ‘Veel’ is het enige juiste antwoord. Hij was een witte man met een ego en de juiste connecties. Maar het is ook wel zo dat hij met zijn talent grootse dingen heeft gerealiseerd. En hij nestelde zich niet in zijn privileges, heeft geen eieren voor zijn geld gekozen: hij bekritiseerde regelmatig de machtsstructuren en de beklagenswaardige positie van de vrouw. Ik denk dat hij de toets zal doorstaan, en je moet Hemingway niet uit het raam kieperen om Toni Morrison of James Baldwin te kunnen lezen. Hij was een klootzak, oké, maar er is een plaats voor grote kunstenaars die bedenkelijke levenskeuzes hebben gemaakt.

Ik had niet met hem willen samenwonen, maar ik had ook niet met Picasso willen trouwen. Be careful what you wish for als je een relatie begint met een artiest. Ze zuigen alle leven uit je, ze ontnemen je alles wat je dierbaar is. In dienst van de kunst. En in ruil word je onsterfelijk gemaakt. Schrale troost. Hemingway kon ongelofelijk wreed zijn voor zijn vrienden. Hij zal het zelf niet opgemerkt hebben omdat hij beroemd was en er altijd wel mensen bij hem wilden zijn, maar hij heeft veel vrienden van zich vervreemd.

In zijn postume autobiografische roman A Moveable Feast hakt hij mensen in mootjes die hem tot hun beste vrienden rekenden.

Novick:(slaakt diepe zucht) Mensen die hem bovendien geholpen hadden toen hij een jonge, onbekende schrijver was. Ford Madox Ford. John Dos Passos. Dat boek leest als een afrekening met mensen met wie hij nooit had moeten afrekenen. Hij heeft dat boek aan het einde van zijn leven geschreven, we weten niet hoe ver heen hij was, maar netjes is het niet. In zijn romandebuut The Sun Also Rises benoemde hij oorspronkelijk alle personages met hun echte naam. De uitgeverij heeft toen ingegrepen, maar zijn dierbare vriend Harold Loeb herkende zichzelf natuurlijk en vond het verschrikkelijk hoe hij geportretteerd werd. En toen was Hemingway nog bij zijn zinnen, dus kunnen we die smeerlapperij niet afwentelen op zijn hersenschuddingen.

Tot slot: waar plaatst u hem, na zeven jaar onderzoek, in het pantheon van de Amerikaanse literatuur?

NOVICK: Ik hou er niet van om mensen te rangschikken. Ik wil niet kiezen tussen William Faulkner – de stilistische tegenpool van Hemingway -, Toni Morrison en Ralph Ellison. Hemingway zelf rangschikte wel. Het was een obsessie, en hij mikte niet bepaald laag. Hij zette zichzelf tussen Tolstoj en Shakespeare. Hij wilde de grootste aller tijden zijn. Los van die waanzinnige hoogmoed is zijn werk belangrijk en mooi, diepgaand op zijn best. Je kunt niet ontkennen dat Hemingway invloedrijk was. En is. Op het vlak van stilistiek en storytelling heeft hij de regels herschreven. Na de eerste uitzending kreeg ik een mail van schrijver Russell Banks. Hij schreef: ‘Als jonge schrijver heb ik zijn geest nagejaagd. Nu probeer ik zo ver mogelijk weg te lopen.’ Hemingway is als de zon: je wilt je eraan warmen, maar je wilt er niet te dichtbij komen.

Lynn Novick

– 1962: geboren in New York

– Studeert American Studies aan de universiteit van Yale

– Werkt een tijdlang als onderzoekster bij The Smithsonian

– 1989: werkt voor het eerst samen met filmmaker Ken Burns, aan een documentaire over de Amerikaanse Burgeroorlog

– 1994: wint als producer een Emmy voor de documentaire Baseball, haar eerste van vele awards

– 2019: releaset College Behind Bars, over gedetineerden die achter de tralies een diploma middelbare school proberen te behalen