Factcheck: op 31 maart lagen er wél al lijken op straat in Boetsja

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Volgens de Belgische advocaat Fernand Keuleneer lagen er op 31 maart geen lijken op straat in de Oekraïense stad Boetsja. Dat klopt niet. Van 11 maart tot en met 3 april lagen er minstens 11 lijken in de Jabloenskastraat in Boetsja. Opgelet, dit artikel bevat harde beelden.

Op 3 april plaatst de Belgische advocaat en opiniemaker Fernand Keuleneer een bericht op Twitter (hier gearchiveerd): ‘Op 31 maart wordt Boetsja “bevrijd” door Oekraïense strijdkrachten. Dan liggen er blijkbaar nog geen lichamen op straat. Pas op 2/3 april. Duidelijk, zou ik zeggen.’ Hij linkt daarbij naar een artikel van het Oekraïense persagentschap Ukrinform met als titel ‘Boetsja bevrijd van Russische indringers volgens burgemeester’. Keuleneer heeft meer dan 9100 volgers op Twitter.

Hij is niet de enige die vraagtekens plaatst bij de beelden van lijken uit Boetsja, een voorstad van Kiev, die recent opdoken in de westerse media. Er circuleert ook een tijdlijn op Twitter en Facebook. Wie die tijdlijn post, trekt in twijfel of de Russen wel verantwoordelijk zijn voor de lijken die in Boetsja werden gevonden. Die tijdlijn wordt meer dan 400 keer gedeeld en bereikt zo tienduizenden socialemediagebruikers.

Klopt deze tijdlijn van 30 maart tot 3 april? We overlopen dag per dag wat er wel en niet klopt van de beweringen in bovenstaande berichten op Twitter.

30 maart

Volgens de tijdlijn bliezen de Russen op 30 maart de aftocht uit Boetsja. Dat de Russen zich terugtrokken uit die voorstad van Kiev staat vast, maar de exacte timing is onduidelijk. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken liet op Telegram weten dat de Russen op 30 maart uit Boetsja wegtrokken.

Die timing wordt echter tegengesproken door de Russische staatszender TV Zvezda. Een artikel op hun site in de ochtend van 1 april heeft het nog over de aanwezigheid van Russische troepen in de buurt van Boetsja. Visueel bewijsmateriaal zoals video’s van Russische troepen die wegrijden uit Boetsja doken voorlopig niet op, waardoor een exacte tijdsbepaling moeilijk is. Het gebeurde zeker eind maart of begin april.

31 maart

Een andere aangehaalde bron over het vertrek van de Russen uit Boetsja is een videoboodschap van de burgemeester van die stad, Anatoli Fedoroek.

Volgens de tijdlijn postte hij op 31 maart een ‘blije video’ en repte hij met ‘geen woord over massamoord’. Dit is ook de voornaamste bron van Keuleneer, want het artikel van Ukrinform bevat alleen een transcriptie van die video: ’31 maart zal de geschiedenis van onze gemeenschap Boetsja ingaan als de Dag van de Bevrijding. De bevrijding door onze strijdkrachten van Oekraïne van Russische orks (Oekraïense spotnaam voor Russische soldaten, nvdr.), van Russische bezetters. Dus vandaag verklaar ik dat deze dag vreugdevol is. Vreugdevol en dit is een grote overwinning in de regio Kiev! En we zullen zeker wachten op een grote overwinning in heel Oekraïne.’

Deze vertaling klopt en de video is echt. Hij kwam online op 1 april – niet op 31 maart – op Facebook, YouTube en de site van de stad Boetsja.

De video kwam eerst online op Facebook op 1 april om 17.31 uur. De opname dateert dus van dat moment of eerder. Hij spreekt over ’31 maart’, maar of de video op die dag al werd opgenomen is onzeker.

Waar de video werd opgenomen, weten we wel. Als we de video (boven) vergelijken met het gebouw van de stadsraad van Boetsja op Google Streetview (onder), dan komen visuele elementen overeen.

De burgemeester was dus aanwezig in zijn stad toen hij de video opnam.

1 april

Waarom is deze video zo cruciaal in de tijdlijn? Het feit dat Fedoroek niet spreekt over de lijken, hoewel hij burgemeester is van die stad, wordt geïnterpreteerd als een indicatie dat er op dat moment geen lijken op straat liggen in Boetsja, of zelfs dat er geen oorlogsgruwel plaatsvond.

De videoboodschap is echter een kort bericht gericht aan de vele inwoners van Boetsja die de stad zijn ontvlucht om hen te laten weten dat de stad is bevrijd. Dat daarvoor een dure prijs is betaald, wordt expliciet vermeld meteen onder de videoboodschap, op de site van de stad Boetsja.

Als we deze Oekraïense tekst vertalen met Google Translate (zie onder) lezen we dat ‘een te hoge prijs werd betaald’ voor de bevrijding van Boetsja: ‘mensenlevens’. Volgens het stadsbestuur heeft ‘de stad sinds begin maart een humanitaire crisis doorgemaakt’.

Op de ochtend van 1 april verspreidde de stadsraad ook een videoboodschap van hun secretaris Taras Sjapravskiy: ‘Op dit moment is de stad nog steeds bezet; er zijn veel mijnen, beschadigde huizen en zelfs lijken. Daarom vragen we de achterblijvers om niet in de buurt van gevaarlijke objecten te komen. De bevrijding van de stad gaat door.’

Volgens de tijdlijn kwamen ‘Oekraïense milities Boetsja opruimen’ op 1 april. Dat zou kunnen kloppen. In elk geval was dat een dag later het geval.

2 april

Op 2 april plaatste de nationale politie van Oekraïne namelijk een video op YouTube met als titel ‘Speciale eenheden van de Nationale Politie ruimen de stad Boetsja op’. Volgens de tijdlijn is in die video ‘geen lijk te zien’. Die info klopt echter niet. Op 0:21 en op 4:57 zien we wel degelijk lijken in beeld.

De video toont verder de stad die beschadigd is door oorlogsgeweld en interviews met overlevenden.

3 april

Volgens de tijdlijn zijn er op 3 april ‘overal lijken, geëxecuteerd door de Russen’. De indruk wordt gewekt dat (beelden van) die lijken pas verschijnen op 3 april, maar dat klopt niet. De eerste videobeelden van lijken in de Jabloenskastraat kwamen online op Telegram op 1 april om 20.18 uur lokale tijd. Andere beelden van diezelfde lijken kwamen reeds online op Twitter op 1 en 2 april.

Onderzoekscollectief Bellingcat onderzocht de beelden: alle video’s tonen hetzelfde deel van de Jabloenskastraat, met dezelfde lijken en dezelfde wrakken in dezelfde positie. Hieronder ziet u een screenshot van dezelfde plek uit twee verschillende video’s.

Wanneer lagen de lijken er?

De video’s op sociale media dateren van 1 april of eerder. De lijken lagen er nog op 3 april, zo blijkt als journalisten van The Guardian en AlJazeera op die dag in de straat kunnen filmen.

Uit onderzoek van The New York Times (gepubliceerd op 4 april) op basis van satellietbeelden blijkt dat ten minste elf lijken al op straat lagen sinds 11 maart, toen Rusland volgens eigen zeggen de stad bezette.

Volgens burgemeester Fedoroek werden er sinds het begin van de Russische invasie al 280 overledenen begraven in een massagraf in Boetsja. Exacte dodencijfers achterhalen is moeilijk, maar dat er naast de centraal gelegen kerk in Boetsja een massagraf is gegraven en wordt gebruikt, staat vast. Op 12 maart verscheen al een video op Facebook (hier gearchiveerd) waarin je ziet dat lijkzakken uit een vrachtwagen worden geladen en in het graf gelegd.

Volgens lokale autoriteiten die de BBC sprak lagen er op 12 maart al zeker 60 lijken in het graf. Dat kan overeenkomen met de beelden die we vonden. Het massagraf is ook te zien op satellietbeelden van 21 maart en 31 maart.

Cherrypicking

Er is veel bewijsmateriaal dat er in Boetsja een groot aantal burgerdoden viel toen het Russische leger het gebied in handen had. Dat de burgemeester van die stad in een korte videoboodschap daar niet over rept, verandert daar niets aan. In verschillende interviews getuigt burgemeester Fedoroek er wel over.

Dat die ene korte videoboodschap, met de hoopvolle boodschap gericht aan gevluchte stadsgenoten, waarin de oorlogsellende niet expliciet wordt vermeld, veel aandacht krijgt, heeft te maken met Russische propaganda.

Op 4 april deelt de Russische ambassade in Canada een artikel van de site waronfakes.com. Die tweet wordt ook gedeeld door het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken op Twitter, een account met meer dan 500.000 volgers.

Het artikel op de site waronfakes.com gebruikt de videoboodschap van de burgemeester (Engels ondertiteld) en schrijft eronder ‘Zou hij zich verheugen als tientallen van zijn landgenoten destijds doodgeschoten op straat lagen? Waarom zegt hij in zijn verklaring niets over de wreedheden van de Russische beulen? Over marteling, verkrachting en moord?’

Deze ene boodschap van Fedoroek wordt dus uitgelicht zonder de tekstboodschap bij de video over de hoge prijs in ‘mensenlevens’. Bovendien blijven al zijn getuigenissen over de wreedheden die plaatsvonden in zijn stad buiten beeld in het artikel. De site waronfakes.com kwam online in maart en is geregistreerd in Moskou.

Uit een analyse met CrowdTangle blijkt dat het artikel onder meer wordt gedeeld door de Facebookaccounts van de Russische ambassades in Indonesië, Japan, Egypte en Australië en zo meer dan 600.000 Facebookgebruikers bereikt.

Keuleneer liet weten zijn tweet niet te zullen verwijderen ‘omdat ik nooit een tweet verwijder, tenzij in de eerste twee minuten’ en ‘omdat ik achter de inhoud van mijn tweet sta’.