Door migranten naar de grens met Polen te zenden speelt de Wit-Russische dictator Aleksandr Loekasjenko in op de Europese zwakheden.
Wie de voorbije week louter afging op de informatie die de Poolse regering de wereld instuurde, kon ervan overtuigd zijn dat het voortbestaan van de Poolse natie in acuut gevaar was. Premier Mateusz Morawiecki had het over ‘staatsterrorisme’ en ‘een nieuw soort oorlog’ waarin ‘burgers en mediaberichten de munitie zijn’. Niet alleen Polen maar de hele Europese Unie dreigde onder de voet gelopen te worden door de enkele duizenden migranten die door Wit-Russische ordetroepen naar de Poolse grens werden gedreven.
Nu heeft Morawiecki niet de eenvoudigste relatie met de Europese Unie. Op 19 oktober hield hij nog een passioneel betoog waarin hij de beslissing verdedigde van het zwaar gepolitiseerde Poolse hooggerechtshof om – tegen alle Europese afspraken in – het Poolse rechtssysteem boven het Europese te plaatsen. Op 25 oktober beklaagde hij zich er in de Financial Times zelfs over dat Europa zijn land ‘een revolver tegen het hoofd houdt’. Maar in de politiek zijn twee weken soms een eeuwigheid, en afgelopen week kreeg Morawiecki warempel bijval vanuit Brussel. Charles Michel reisde als voorzitter van de Europese Raad naar Warschau en gaf Morawiecki gelijk. Michel riep op tot ‘volledige Europese solidariteit’ om de ‘hybride aanval’ tegen Polen te steunen en suggereerde zelfs dat het misschien mogelijk zou zijn om met Europees geld een grensmuur te financieren.
Ierse bedrijven leaseten de vliegtuigen waarmee migranten naar Minsk werden gevlogen.
Zo’n grensmuur moet de Poolse – en dus ook de Europese – grenzen beveiligen. Die barrage moet het Wit-Russische regime ervan weerhouden om migranten uit het Midden-Oosten over te vliegen en richting de Poolse, Letse en Litouwse grenzen te sturen. In het grensgebied komen ze in een verschrikkelijke situatie terecht, waarbij ze vaak zonder voedsel of drank gedwongen worden om de grens te bestormen. Duizenden Syriërs en Irakezen maakten de voorbije maanden al de oversteek, en zitten nu vast in de bossen, waar de winter zijn intrede doet. Verschillende migranten zouden al van ontbering zijn omgekomen.
Eén telefoontje
Het toont aan hoezeer het Wit-Russische regime zich in het nauw gedreven voelt. Sinds de frauduleuze presidentsverkiezingen van augustus 2020 hangt het politieke leven van Aleksandr Loekasjenko aan een zijden draadje. Slechts met grootschalige repressie en steun van ‘grote broer’ Rusland slaagde Loekasjenko erin aan de macht te blijven. Tienduizenden betogers werden gearresteerd en mishandeld, oppositieleiders kregen lange celstraffen en elke vorm van onafhankelijke publicatie werd gekortwiekt. Daarbij schrok het Wit-Russische regime er niet voor terug om ook de Europese Unie te provoceren. Eind mei 2021 werd een Ryanairvlucht tussen Athene en Vilnius omgeleid naar Minsk om de Wit-Russische dissident Roman Protasevitsj te arresteren.
Al sinds zijn aantreden in 1994 slaagt Loekasjenko erin Europa en Rusland in balans te houden. Werden oppositiekandidaten gevangengezet en verkiezingen vervalst, dan was Europa er als de kippen bij om strenge taal te spreken, niet zelden gevolgd door economische sancties. Maar steevast slaagde Loekasjenko erin het tij te keren. ‘Binnen het jaar wist hij de toestand te stabiliseren’, zegt de voormalige Wit-Russische diplomaat Pavel Slonkin. ‘Dan liet hij enkele politieke gevangenen vrij, kondigde hij enkele hervormingen aan, en gingen de diplomatieke kanalen weer open. Het lukte hem elke keer om Wit-Rusland weer in de gratie te krijgen. Alleen kan hij die strategie nu niet meer herhalen. Als Loekasjenko morgen stopt met de repressie, krijgen we opnieuw massaprotesten en komt zijn machtspositie onherroepelijk in gevaar. En dus probeert hij de situatie nu te laten escaleren. Op de staatstelevisie zeggen presentatoren letterlijk dat Europa deze crisis met één telefoontje naar Loekasjenko kan oplossen. Het is duidelijk dat hij dit doet om de Europese aandacht te trekken.’
In zekere zin doet Europa dit zichzelf aan, vindt Sergio Carrera, migratie-expert aan het Centre for European Policy Studies (CEPS). ‘Deze crisis is perfect beheersbaar’, zegt hij. ‘Het gaat over hooguit enkele duizenden migranten: dat zou voor een Unie van 450 miljoen mensen geen enkel probleem mogen zijn. Door de huidige situatie voor te stellen als een noodsituatie waar Polen machteloos tegenover staat, speel je eigenlijk in de kaart van dictators die migranten als politieke hefboom gebruiken.’
‘Geen kloten’
Uit de grenscrisis blijkt eens te meer hoezeer de Europese Unie ermee worstelt om met autoritaire regimes om te gaan. Toen het Wit-Russische regime de Ryanairvlucht tussen Athene en Vilnius kaapte, slaagden de Europese leiders er ook niet in een gezamenlijk standpunt in te nemen. Het duurde bijna twee weken vooraleer er sancties tegen enkele hoge Wit-Russische functionarissen werden uitgevaardigd en luchtvaartmaatschappij Belavia werd geweerd uit de EU. Maar drastisch werden de sancties nooit. Tot vorige week leaseten Ierse bedrijven gewoon nog vliegtuigen aan Belavia, waarmee migranten naar Minsk werden gevlogen. Had Loekasjenko dan toch gelijk toen hij in 2011 stelde dat Europese leiders ‘geen kloten hebben’?
Het dient gezegd dat de EU er redelijk snel in slaagde de angel uit de Wit-Russische plannen te halen. Na koortsachtig diplomatiek overleg met de vertreklanden werden de vluchten naar Minsk gekortwiekt. Maar tegelijk stelt het Europa voor een enorm ethisch vraagstuk, vindt Carrera. ‘De migranten die nu proberen om via Wit-Rusland de grens over te steken, hebben het recht om asiel aan te vragen. De enige manier om dat te doen, is naar de Europese Unie reizen, en er zijn nu eenmaal amper legale manieren om dat te doen.’ ‘Het grote probleem’, aldus Carrera, ‘is dat we ons vluchtelingenbeleid de facto hebben uitbesteed aan landen als Marokko en Turkije. Daardoor zijn we nu gemakkelijk chanteerbaar. We doen het onszelf aan.’
Al lijkt Loekasjenko de voorbije week ook zijn hand overspeeld te hebben. Was Ruslands minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov aanvankelijk nog genoegzaam bereid om de schuld voor de menselijke tragedies aan de grens bij Polen en Europa te leggen, dan bleek Moskou minder enthousiast over de Wit-Russische dreigementen om de gastoevoer naar Europa af te snijden. Minder dan 24 uur na dat plotse dreigement gaf Vladimir Poetin te kennen dat Loekasjenko’s dreigement niet met Moskou was doorgesproken. Het illustreert dat zelfs Rusland slechts in beperkte mate vat krijgt op de Wit-Russische dictator.
Ironisch genoeg lijkt de crisis aan de Poolse grens wel de stille rehabilitatie van het Wit-Russische regime in te luiden. Afgelopen zondag sprak de Europese Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken Josep Borrell al met de Wit-Russische minister van Buitenlandse Zaken Vladimir Makej over de toestand aan de grens. Hoewel Borrell geenszins de vredespijp rookte en de Wit-Russische acties veroordeelde, was het gesprek zonder meer een opsteker voor het regime. In zekere zin is Loekasjenko nu al in zijn opzet geslaagd, vindt Slonkin. ‘Een jaar geleden eiste de Europese Unie nog dat er nieuwe verkiezingen zouden komen. Nu heeft de EU het enkel nog over hoe ze de migratiecrisis aan de grens kunnen oplossen. Loekasjenko maakt zich niet langer zorgen over de EU. De EU maakt zich zorgen over Loekasjenko.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
