Vicevoorzitter Europese Commissie: ‘In Polen wordt de justitie niet hervormd, ze wordt vernietigd’

Europees Commissaris Vera Jourova spoort Polen aan de rechtsstaat te beschermen. En ook voor Hongarije is ze streng. ‘We kijken niet gewoon toe hoe Orban zijn gang gaat.’

Dat ze een taaie tante kan zijn, bewees Vera Jourova al in de vijf jaar dat ze Europees Commissaris voor Justitie was, van 2014 tot 2019. In haar gevecht voor betere databescherming kreeg ze het regelmatig aan de stok met de grote Amerikaanse technologiebedrijven.

In de nieuwe Europese Commissie, die eind vorig jaar de eed aflegde, werd Jourova vicevoorzitter, bevoegd voor Waarden en Transparantie. Ook buiten Europa maakte ze naam: het Amerikaanse tijdschrift Time plaatste de 55-jarige Tsjechische, die opgroeide in het communistische Tsjecho-Slowakije, in zijn top 100 van meest invloedrijke mensen van het jaar 2019.

De voorzitter van de nieuwe Europese Commissie, Ursula von der Leyen, zei meteen na haar aantreden dat ze een nieuwe start wil met Oost-Europa.

Jourova: Voor de duidelijkheid: alle lidstaten moeten zich aan de verdragen houden. Tegelijkertijd wil ik niet weten van activisme, geblaf op Twitter of doemvoorspellingen over het einde van de democratie in Polen. Dat is niet mijn stijl. Dus, wat is dan die nieuwe start? Ik ben het volledig met Ursula von der Leyen eens als ze zegt dat we het ons niet kunnen veroorloven om deuren te sluiten. Wij hebben Polen nodig, en Polen heeft de EU nodig. Een eerlijke en beschaafde dialoog is daarom onontbeerlijk.

In Polen escaleert het conflict tussen de regering en de onafhankelijke rechters. U was niet zo lang geleden in Warschau, gelooft u nog in een oplossing?

Jourova: Ik blijf realistisch. Het heeft vier jaar geduurd om opnieuw rond de tafel te kunnen zitten met minister van Justitie Zbigniew Ziobro, de man die de justitiehervorming heeft ontworpen. Hij heeft me uitgelegd waarom hij het justitiesysteem wil hervormen en ik heb hem uitgelegd waarom dat tegen de Europese regels indruist.

De conservatieve regeringspartij PiS is al vier jaar geleden met deze hervorming begonnen. Valt de rechtsstaat in Polen nog wel te redden?

Jourova: Het gevaar van die zogenaamde hervorming is dat ze onomkeerbaar dreigt te worden. Ze zet zich door op alle niveaus van het justitiesysteem. Vooral aan de top: in het Grondwettelijk Hof, bij de voorzitters van de rechtbanken en bij de hoogste rechterlijke instanties.

U hebt de Poolse president Andrzej Duda verzocht de laatste en misschien ook belangrijkste wet van de hervorming niet te ondertekenen. Met die wet scherpte de regering de disciplinaire straffen tegen rechters nog aan. Uw poging bleek tevergeefs.

Jourova: Ik heb de bezwaren van de Europese Commissie al in december geuit. Maar de wet in kwestie vormt slechts één onderdeel van een nieuw systeem dat extreme disciplinaire maatregelen mogelijk maakt en dat de onafhankelijkheid van rechters in gevaar brengt. Het is geen precieze ingreep tegen enkele zwarte schapen, maar een heus tapijtbombardement. Het gaat niet om een hervorming van justitie, maar om de vernietiging ervan.

U bent opgegroeid in het communistische Tsjecho-Slowakije. Waarom zijn het uitgerekend ex-Oostbloklanden zoals Polen die hun jonge democratie zo torpederen?

Jourova: Ik heb 25 jaar in een land geleefd zonder rechtsstaat, vrije meningsuiting of burgermaatschappij. Was dat veilig? Natuurlijk. Maar wij wilden vrijheid en waardigheid. Ik denk dat dat gevoel nog altijd aanwezig is. Misschien heeft Brussel ook te weinig aandacht voor de belangen van Oost-Europa. Voor ons voelt de EU soms aan als een te krap T-shirt. We krijgen het gevoel dat we het Westen moeten nabootsen. Daar houden we niet van.

De Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev zegt dat de vluchtelingencrisis bijdraagt tot de vervreemding van Oost-Europa. Klopt dat volgens u?

Jourova: Ja, dat is zeker een verklaring. Veel Oost-Europeanen hebben een gesloten houding tegenover migratie en nieuwe technologieën. Ze voelen zich onzeker. Een deel van de bevolking is tevreden wanneer hun keuzevrijheid wordt ingeperkt. Een perfecte situatie voor autoritaire mannen die de controle willen overnemen.

Tot dat soort autoritaire mannen kunnen we ook de Hongaarse regeringsleider Viktor Orban rekenen. Schendt hij de democratie op een andere manier dan zijn Poolse collega’s?

Jourova: In Hongarije gaat het langzamer maar verder. De grote mediabedrijven zijn er ook betrokken. Ze schrijven en zenden uit wat de regering wil.

De Hongaarse overheid verplichtte de Central European University, opgericht door de Hongaars-Amerikaanse miljardair George Soros, zelfs om enkele studierichtingen van Budapest naar Wenen te verhuizen.

Jourova: We kijken niet gewoon toe hoe Orban zijn gang gaat. Op initiatief van het Europees Parlement loopt een onderzoek waarin wordt onderzocht of de rechtsstaat geschonden wordt. Ook in de Raad hebben we Hongarije al om uitleg gevraagd.

Is de illiberale democratie van Viktor Orban nog wel een democratie in de Europese betekenis van het woord te noemen?

Jourova: Als Orban denkt dat een meerderheid kan doen wat ze wil, heeft hij het mis. Een democratie mag geen dictatuur van de meerderheid zijn. Al moet ik ook denken aan wat de eerste president van Tsjecho-Slowakije in 1918 zei: ‘Een democratie moet zich 50 jaar ongestoord kunnen ontwikkelen.’ Laten we niet vergeten dat Polen en Hongarije jonge en fragiele democratieën zijn.

Als Orban denkt dat een meerderheid kan doen wat ze wil, heeft hij het mis.

Beide landen doen kritiek op de hervormingen af als inmenging in hun binnenlandse zaken. In Warschau luidt het dat in Duitsland de rechters van de deelstaten ook door de politiek worden gekozen.

Jourova: Het perfecte systeem bestaat niet. We werken aan een rapport waarin we de rechtsstaat in alle EU-landen gedetailleerd onderzoeken. Op die manier willen we aantonen dat we het niet op een paar specifieke landen gemunt hebben. We zullen de gaten in ieder systeem bekijken. We focussen ons op de onafhankelijkheid van justitie, de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van de media.

Uw eigen land, Tsjechië, zal dan ook onder de loep genomen moeten worden. De Europese Commissie stelde bij premier Andrej Babis zware belangenconflicten vast omdat hij naast zijn politieke post ook eigenaar is van een van de grootste bedrijven van het land.

Jourova: In Tsjechië is er geen sprake van een systematische aanval op de rechtsstaat. Daarom vormt het land voor mij niet meteen een probleem.

U was zelf plaatsvervangend voorzitter van Babis’ partij en geldt als een van de belangrijkste vertrouwenspersonen van de ‘Tsjechische Trump’, zoals sommigen uw president noemen. Hoe onafhankelijk kan uw kijk op Tsjechië zijn?

Jourova: De vergelijking tussen Babis en Trump is overdreven. Het zal u verrassen maar ik kan het me veroorloven hem af en toe openlijk te bekritiseren. Hij heeft het imago niet goed tegen kritiek te kunnen. De waarheid is dat hij graag mensen – ook vrouwen – met een sterke mening rondom zich heeft.

© Der Spiegel

(vertaald door Cynthia Van Muylder)