Van mirakel naar nachtmerrie: wat is er aan de hand in Duitsland?

Kamiel Vermeylen

Sputterend federalisme, een trage vaccinatiecampagne, politieke schandalen en juridische onzekerheden. Is Duitsland zijn status als gidsland aan het verliezen?

In 2020 hielden onze oosterburen de coronapandemie met alle gemak onder controle. De samenwerking tussen het federale niveau, de zestien deelstaten en het lokale niveau verliep op enkele kleine strubbelingen na gezwind. Onderzoekers spraken over het Duitse mirakel. Enkele deelstaten toonden zich bereid om patiënten uit onder meer Nederlandse en Franse ziekenhuizen over te nemen. Voor de gemaakte kosten wilden ze zelf instaan.

Bondskanselier Angela Merkel stampte samen met de Franse president Emmanuel Macron een Europees solidariteitsfonds van 750 miljard euro uit de grond. De glasheldere communicatie van bondskanselier Merkel zorgde samen met de goede coronacijfers voor een aanzienlijk rally around the flag-effect. In de peilingen schoten de Duitse christendemocraten in geen tijd naar hoogten waar ze voordien louter heimwee naar koesterden. Bündnis90/Die Grünen, de grootste federale oppositiepartij, zag zijn electorale opkomst in de peilingen in rook opgaan. Het radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) kon geregeld een aanzienlijke opkomst tegen de coronamaatregelen mobiliseren, maar in de peilingen zag de partij zwarte sneeuw.

Bergaf

Het kan verkeren. Ruim een half jaar later is Duitsland naar zichzelf op zoek. De schwung is eruit. Heel wat deelstaten zagen de coronacijfers na een tweede golf enkele weken voor de jaarwisseling opnieuw de hoogte in schieten en besloten de duimschroeven aanzienlijk aan te draaien. Waar het Duitse samenwerkingsfederalisme aanvankelijk gesmeerd liep, draait het intussen vierkant.

Een triest hoogtepunt vond twee weken geleden plaats. De vergadering tussen de kopstukken van de deelstaten en de federale regering – de zogenaamde Ministerpresidäntenkonferenz – liep uit op een regelrecht debacle. Het gremium was tot op het bot verdeeld tussen pleitbezorgers voor verdere versoepelingen enerzijds en aanhangers van strengere maatregelen anderzijds. Merkel, die eerder tot het laatste kamp behoort, stelde voor om een paaspauze van enkele dagen in te lassen waarin het land vrijwel volledig in een strenge lockdown ging. Die golfbreker stuitte echter op verzet van de deelstaten wegens praktische en juridische bezwaren.

Duitsland lijkt wel onherkenbaar, ook voor de Duitsers zelf.

Nog geen 24 uur later zag de bondskanselier zich genoodzaakt om alles af te blazen. Die zelden geziene bocht noopten de Duitse liberalen (FDP) en de AfD er opnieuw toe het ontslag te vragen van gezondheidsminister Jens Spahn, die onder vuur ligt wegens de stijgende coronacijfers, de trage vaccinatiecampagne en peperdure mondmaskervergoedingen aan apothekers.

In het invloedrijke praatprogramma Anne Will moest Merkel komen uitleggen dat ze de macht niet heeft om te doen wat nodig is en nu wat aan het wachten is tot de rest tot inkeer komt. Vooral Armin Laschet, nota bene kersvers voorzitter van de christendemocraten (CDU), kreeg een vingerwijzing van de afscheidnemende politica. Merkel heeft de opiniepeilingen aan haar zijde. Enkel bij de AfD is een meerderheid van de kiezers tegen strengere coronamaatregelen.

Laschet ziet zijn populariteit samen met die van zijn partij in sneltempo verdwijnen en is intussen bijgedraaid. Zijn aha-erlebnis betekent niet noodzakelijk dat er nieuwe maatregelen aankomen. Nog steeds liggen de voornamelijk sociaaldemocratische minister-presidenten van de deelstaten dwars.

Merkel heeft naar verluidt juridisch advies ingewonnen om te kijken hoe ze zonder goedkeuring van de Bondsraad – een tweede kamer waarin de deelstaatregeringen vertegenwoordigd zijn – meer macht naar het centrum kan trekken en gemakkelijker maatregelen in het leven kan roepen. Een uiterst delicate kwestie waar men in Duitsland om evidente historische redenen heel wantrouwig tegenover staat.

Maandag zouden de minister-presidenten, Merkel en de raadgevende viroloog van het Berlijnse Charité-ziekenhuis Christian Drosten opnieuw verzamelen om eventuele maatregelen te bespreken. Maar dat overleg is door de onenigheid opnieuw afgeblazen. Intussen hebben federaal gezondheidsminister Spahn, Beiers minister-president Markus Söder én Mecklenburg-Vorpommern aangekondigd dat ze bilaterale onderhandelingen met Rusland voeren over de aankoop van het Spoetnik-vaccin.

Federaal gezondheidsminister Jens Spahn naast kersvers CDU-voorzitter en minister-president van Nordrhein-Westfalen Armin Laschet.
Federaal gezondheidsminister Jens Spahn naast kersvers CDU-voorzitter en minister-president van Nordrhein-Westfalen Armin Laschet.© iStock

Schandalen

De coronapandemie is niet het enige waar onze oosterburen zichtbaar mee worstelen. Duitsland wordt al een tijdlang door een velerlei aan schandalen in de tang gehouden. De sjoemelsoftware bij dieselgate, de piramidestructuren bij WireCard, het faillissement van de Greensill-bank en de frauduleuze praktijken bij het CumEx-schandaal doen de doorgaans oerdegelijke Duitse reputatie geen deugd.

Zeker omdat er vaak politici bij betrokken zijn. Zoals bij het recente mondmaskerschandaal, toen bleek dat verscheidene christendemocratische leden van de Bondsdag aanzienlijke sommen hadden opgestreken bij de aankoop van beschermingsmaterieel.

De bevindingen werpen andermaal een licht op de schemerzone tussen bijverdiensten voor parlementsleden en de vraag of politieke invloed in Duitsland gekocht kan worden. Want ook de zogenaamde ‘Azerbeidzjan-connection’, waarbij voornamelijk christendemocratische parlementsleden in ruil voor vergoedingen, peperdure horloges of prostituees een aantal zaakjes voor het regime van president Ilham Aliyev regelden, blijft voor beroering zorgen.

En dan is er nog de omstreden Beierse christendemocraat Peter Gauweiler. Het voormalige Bondsdaglid van de CSU heeft tussen 2008 en 2015 elf miljoen euro ontvangen van August Baron von Finck, zo blijkt uit onderzoek van de Süddeutsche Zeitung. De miljardair Von Finck staat bekend als groot euroscepticus en financierde jarenlang politieke initiatieven van conservatieve en liberale strekking, waaronder de AfD.

Volgens de Süddeutsche Zeitung heeft Gauweiler dat geld aangewend om zijn juridische strijd tegen Europese integratie te voeren. Zo blijkt onder meer dat Finck een juridisch onderzoeksrapport heeft gefinancieerd waarmee Gauweiler een zaak wilde aanspannen tegen de Europese redding van Griekenland tijdens de financieel-economische crisis.

Europa

In welke mate Gauweiler met al dat geld eurosceptische geesten heeft laten rijpen, is niet geweten. Wel heeft het Duitse Grondwettelijke Hof in Karlsruhe Bondspresident Frank-Walter Steinmeier er twee weken geleden tot verplicht de nationale ratificatie van het Europese eigenmiddelenbesluit voorlopig niet te ondertekenen. Die uitspraak komt er na een klacht van onder meer AfD-oprichter en euroscepticus Bernd Lucke.

Zonder die ratificatie komt het Europese coronaherstelfonds van 750 miljard euro in het gedrang. De kans bestaat namelijk dat het coronaherstelfonds niet kan doorgaan of naar het Europees Hof van Justitie wordt doorverwezen. Dat laatste zou de hele operatie zodanig vertragen dat de essentie van het financiële instrument voor een aanzienlijk deel teniet wordt gedaan.

Voor de tweede dag op rij werden een recordaantal mensen gevaccineerd, nu ook de huisartsen bij de uitrol zijn ingeschakeld

De Europa-vraag zorgt in Duitsland steeds vaker voor geschillen. In 2012, bij de oprichting van het Europese Stabiliteitsmechanisme om onder meer Griekenland uit de nood te helpen, kwam een gelijkaardige kwestie ook op het bord van Karlsruhe. Verschil met het meest recente oordeel is dat het Grondwettelijk Hof de toenmalige bondspresident Joachim Gauck enkel vroeg om het besluit niet te ondertekenen. Van een verplichting was toen nog geen sprake. Bovendien is het de tweede keer op een jaar tijd dat het Duitse Grondwettelijk Hof oordeelt dat de Europese Unie buiten haar bevoegdheden treedt. Vorig jaar in mei meende Karlsruhe namelijk dat het Europees Hof van Justitie buiten zijn bevoegdheden was getreden bij het positieve oordeel over het aankoopprogramma om de coronacrisis te bestrijden.

Over financiën gesproken: het doorgaans spaarzame Duitsland liet in 2020 het grootste begrotingstekort sinds de Tweede Wereldoorlog optekenen. Het werpt de vraag op in welke mate en hoe snel Duitsland opnieuw de in de grondwet verankerde en tijdelijk uitgeschakelde schuldenrem wil activeren. Momenteel woedt er in het land reeds een fervent debat tussen zij die de duimschroeven snel willen aandraaien en zij die voor een langdurig en grootschalig investeringbeleid pleiten. De uiteindelijke keuze zal hoe dan ook in sterke mate richtinggevend zijn voor de manier waarop de rest van de Europese Unie van de coronacrisis kan revalideren.

Vertrouwen

Dat alles maakt dat de Duitsers hun vertrouwen in de politiek stukje bij beetje aan het verliezen zijn. Volgens de meest recente rondvraag is minder dan dertig procent van de bevolking tevreden over het geleverde werk van de huidige regering – of het nu over het test-, school- of vaccinatiebeleid gaat. Nog steeds vinden er wekelijks protesten plaats van mensen die niet in corona(maatregelen) geloven – de zogenaamde Querdenker. Duitsland lijkt op die manier wel onherkenbaar, ook voor de Duitsers zelf.

Vraag is of Berlijn en de deelstaten de kar snel kunnen keren. In ieder geval komt de vaccinatiecampagne intussen wel op kruissnelheid. Voor de tweede dag op rij werden een recordaantal mensen gevaccineerd, nu ook de huisartsen bij de uitrol zijn ingeschakeld – al ligt het aantal dagelijkse vaccinaties per hoofd van de bevolking nog steeds lager dan in België.

Angela Merkel is intussen aan haar laatste maanden als bondskanselier bezig. De Duitse christendemocraten worstelen steeds meer met de vraag wie ze als kanselierskandidaat naar voor moeten schuiven. Bij beide kanshebbers, Laschet en Söder, wegen de politieke nadelen voorlopig zwaarder door dan de voordelen. Naar die overgangsfase wordt in het land van de relatieve stabiliteit met onrust gekeken, zeker omdat een driepartijencoalitie op nationaal niveau – een primeur in Duitsland – niet langer ondenkbaar is. Er is nog veel werk aan de winkel.

Inwoners van Berlijn schuiven aan in afwachting van hun vaccinatie.
Inwoners van Berlijn schuiven aan in afwachting van hun vaccinatie.© iStock

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content