Steven Van Hecke (KU Leuven): ‘De Europese vlag staat er nog, maar de boodschap is weg’

In de Europese aanpak van de covid-19-crisis zijn het de lidstaten die in gebreke blijven, vindt Europakenner Steven Van Hecke (KU Leuven). ‘Als je nu de Italianen aan hun lot overlaat, onderhandel je over twee jaar met Salvini als Italiaans premier.’

Voor Steven Van Hecke is het dezer dagen niet moeilijk om anderhalve meter afstand te houden. De gangen van de Faculteit Sociale Wetenschappen liggen er verlaten bij. Tussen de online colleges door houdt de hoofddocent Europese en vergelijkende politiek hier kantoor, als de laatste der Mohikanen.

Ook tijdens deze pandemie is Steven Van Hecke een kritisch observator. De Europese Unie maakt voorlopig geen beste beurt in de coronacrisis. Niemand minder dan de legendarische Commissievoorzitter Jacques Delors waarschuwde vorige week dat Europa ‘in levensgevaar’ is. Van Hecke ziet er ondertussen een vast patroon in. ‘Je merkt bij elke Europese crisis dat de sloganverkopers al vroeg de markt bezetten. De ene kant roept dan dat Europa toch altijd te laat komt en onmachtig is. Grappig genoeg zijn dat vaak ook degenen die niet willen dat Europa kan ingrijpen. Aan de andere kant heb je de believers, die roepen dat het moment gekomen is voor Europa om zich te herpakken. Ik zou – zeker in deze tijden – toch voor een beetje afstand pleiten. Zowel bij de eurocrisis als tijdens de migratiecrisis bleken die sloganroepers al snel ongelijk te krijgen. De EU is nu eenmaal weerbarstiger dan die slogans.’

Vindt u dan niet dat de Europese aanpak tekortschiet?

Steven Van Hecke: Voorlopig is deze pandemie vooral een gezondheidscrisis, en daarover heeft Europa weinig te zeggen. De reden daarvoor is simpel: de lidstaten wilden indertijd niet dat de Europese Unie zich met volksgezondheid zou bemoeien. In de acute fase kun je dus niet veel van Europa verwachten. Eigenlijk kan de EU alleen proberen om de economische impact te verzachten.

Wat vindt u van de manier waarop Commissievoorzitter Ursula von der Leyen de crisis aanpakt?

Van Hecke: Het klopt dat Europa te traag en te laat heeft gereageerd, vooral op de situatie in Italië. Maar je kunt niet zeggen dat de Europese Commissie helemaal afwezig is. Vorige week heeft Von der Leyen SURE voorgesteld, een soort technische werkloosheid op Europees niveau. Ook het plan om gezamenlijk beschermende kledij en apparatuur aan te kopen, lijkt me een logische stap. De Europese Centrale Bank heeft een extra stimuleringspakket aangekondigd. Het zijn de lidstaten die in gebreke blijven.

Vooral de Nederlandse regering lijkt niet van plan om de noodlijdende zuidelijke landen te hulp te schieten.

Van Hecke: Sinds het brexitreferendum was het al duidelijk dat de Nederlanders de nieuwe Britten zouden worden. Ze lagen al dwars bij de Europese meerjarenbegroting, en ook bij de discussie over de coronabonds (een systeem waarbij de Europese landen gezamenlijk schulden aangaan, nvdr) staan ze op de rem. Het is natuurlijk zo dat Nederland het absoluut niet erg vindt om op deze manier in het centrum van de aandacht te staan. Premier Mark Rutte weet dat die harde houding hem in eigen land steun oplevert. Ondanks alle commotie heeft Nederland zijn standpunt ook nog steeds niet bijgestuurd. Wopke Hoekstra, de Nederlandse minister van Financiën, heeft tot nu toe enkel gezegd dat het een communicatiefout was.

Hebt u begrip voor de Nederlandse positie?

Van Hecke: De eurocrisis en de vluchtelingencrisis hebben natuurlijk ook mensenlevens gekost. Maar tijdens een pandemie vallen de doden letterlijk voor ieders ogen. Als je dan nog niet te hulp komt, moet je je toch stilaan afvragen wat er nodig zal zijn om in actie te schieten. En als je het niet uit humanitaire redenen doet, doe het dan uit eigenbelang. Wat heeft Nederland eraan dat de Italiaanse economie ten onder gaat? De Nederlandse regering hoeft uiteraard niet wakker te liggen van Italië. Maar wees daar dan alsjeblieft duidelijk in. Je kunt niet zeggen dat je de eurozone en de vrije markt belangrijk vindt en tegelijkertijd Italië aan zijn lot overlaten.

Voorspelt u electorale gevolgen als we Italië niet te hulp schieten?

Van Hecke: Politiek is vaak een complex spel, maar soms is het oneindig simpel: zonder eurocrisis geen Alexis Tsipras, en zonder migratiecrisis geen Matteo Salvini. Ik hoop dat men in Brussel – en dus ook in Den Haag – die les eens wil leren. Als je nu de Italianen aan hun lot overlaat, onderhandel je over twee jaar met Salvini als Italiaans premier. Bonne chance.

Hoe belangrijk is het dat er snel een vergelijk komt?

Van Hecke: Er is geen tijd te verliezen. Uiteraard zul je met dat geld niet veel levens meer kunnen redden. Daarvoor is het intussen al te laat. Maar politiek-symbolisch is het belangrijk. Je moet toch tonen dat Italië er niet alleen voor staat? Uiteindelijk zal er hoe dan ook een vorm van financiële steun moeten komen.

Acht u het waarschijnlijk dat die coronaobligaties er nog komen?

Van Hecke: Nu wel. Zeker als die coronaobligaties, zoals Frankrijk voorstelt, eenmalig zijn en goed afgebakend. Maar zoals de Fransen weten: il n’y a que le provisoire qui dure. Veel hangt af van de Duitse sociaaldemocraten, met wie bondskanselier Angela Merkel in de regering zit. Als zij kantelen, denk ik dat Merkel gewiekst genoeg is om dat plan door te drukken. Als het nu niet lukt, kun je je stilaan afvragen wat voor crisis nodig zal zijn om zo’n collectief schuldensysteem erdoor te krijgen.

Zowel Angela Merkel als Emmanuel Macron is totaal afwezig in deze crisis. Hoe komt dat?

Van Hecke: Omdat, als puntje bij paaltje komt, ook Macron voor ‘Frankrijk Eerst’ gaat. In alle toespraken die Macron de voorbije weken heeft gegeven, heeft hij met geen woord over Europa gerept. De Europese messias, die Europa zo graag gebruikt voor binnenlandse doeleinden, laat prompt alle eurofilie varen als hij denkt dat hem dat beter uitkomt. De Europese vlag staat er nog, maar de boodschap is weg. Hetzelfde geldt voor Duitsland. De Europese Commissie heeft verschillende Duitse beslissingen moeten vernemen via de pers. Voor Ursula von der Leyen, de beschermelinge van Merkel, is dat ronduit gênant. Ook in de speeches van Merkel is geen spoor van een Europese aanpak te bekennen.

Geldt dat niet evenzeer voor de Belgische regering?

Van Hecke:(knikt) Het is hemeltergend. We hebben eindelijk een federale regering die naam waardig. Die regering heeft totale zeggenschap over hoe de medewerkers van de Europese instellingen zich moeten gedragen. Ondertussen heeft onze premier al drie persconferenties gegeven, en nog steeds spreekt ze daarbij enkel Nederlands en Frans. (getergd) Het is toch ronduit parochiaal dat onze premier niet de moeite doet om die boodschap nog eens kort in het Engels te herhalen? Veel Europese ambtenaren kijken naar die persconferentie. Stel u eens voor dat de rector van de KU Leuven alle communicatie over corona enkel in het Nederlands zou doen. Dat zou niemand aanvaarden, en terecht. Maar in de hoofdstad van Europa vinden we dat kennelijk doodnormaal.

Vlaams minister Bart Somers (Open VLD) liet twee weken geleden de voornaamste richtlijnen in tien verschillende talen vertalen.

Van Hecke: Dat is toch de normaalste zaak van de wereld? De Vlaamse regering heeft de eerste twee weken van de coronacrisis enkel in het Nederlands gecommuniceerd. De beleidsmakers in Europa, de mensen met wie je straks misschien moet bellen om staatssteun aan Brussels Airlines goedgekeurd te krijgen, heb je nu dus twee weken lang totaal in het ongewisse gelaten. Zit er tussen al die telewerkende ambtenaren dan niemand die die richtlijnen eens gauw in het Engels kan vertalen?

Federaal premier Sophie Wilmès (MR) heeft ook aangekondigd dat België geen zieken van andere landen zal overnemen.

Van Hecke: Ik vind dat echt ontluisterend. Niemand pleit ervoor om duizend bedden aan Franse patiënten te geven. Maar je zou toch iets symbolisch kunnen doen?

Wat stelt u voor?

Van Hecke: Stel tien bedden ter beschikking van andere Europeanen. Dat is minder dan 0,5 procent van onze totale capaciteit. Vier in Wallonië voor Fransen, drie in Vlaanderen voor Nederlanders, en nog eens drie in Vlaanderen waar je bijvoorbeeld enkele Catalanen kunt behandelen.

Is het niet begrijpelijk dat we in een dergelijke crisis eerst aan onszelf denken?

Van Hecke: (hoofdschuddend) Het is laakbaar. Kom alstublieft over twee maanden niet af over solidariteit. In het heetst van de crisis toon je wie je echt bent. En dan ziet ons land er niet goed uit.

Is het niet vooral symboolpolitiek? Die tien bedden gaan het Franse of het Nederlandse gezondheidssysteem niet ontlasten.

Van Hecke: Om het met een mooie spreuk uit de Talmoed te zeggen: wie één mensenleven redt, redt de hele mensheid. Met tien bedden bezweer je de crisis niet, maar voor die tien mensen is het misschien een kwestie van leven of dood. En als we het niet doen om humanitaire redenen, laten we het dan tenminste doen als pr. Toon dat je echt gelooft in Europese samenwerking. Laat zien hoe gastvrij Vlaanderen is, ook in tijden van rampspoed. Dat we dat nu vertikken, vind ik ontzettend mager.

Ze zullen het graag horen in Gasthuisberg.

Van Hecke: Ik snap dat mijn collega’s aan het UZ bekommerd zijn over de maximumcapaciteit. Maar dit is een politieke, principiële beslissing. Natuurlijk is efficiënt bestuur in situaties als deze de absolute prioriteit. Maar tegelijk snakt iedereen naar zichtbare politiek-symbolische maatregelen. We hangen toch ook allemaal witte lakens uit? Dat heeft geen enkel nut, maar het heeft een symboolwaarde. Waarom zouden we dat niet op internationaal vlak doen?

Maar zelfs dan is het toch louter symbolisch?

Van Hecke: We nemen voortdurend symbolische maatregelen die geen enkel verschil maken. Het is bijvoorbeeld totaal zinloos om de grenzen te sluiten terwijl je de luchthavens, zeehavens en internationale treinstations gewoon openlaat. Dat is alsof je bang bent voor inbrekers en al je ramen dichtspijkert, maar de voor- en achterdeur wagenwijd laat openstaan. Als minister Pieter De Crem (CD&V) toch plots al die agenten op overschot heeft om overal controles te houden, kan hij ze toch veel beter naar de luchthaven sturen? (zucht) Mijn punt is: kom dan niet af dat Europa je in de steek laat. Doe als lidstaat eerst zelf je huiswerk.

Charles Michel moet als voorzitter van de Europese Raad de Europese lidstaten op één lijn krijgen. Hoe doet hij het?

Van Hecke: We lijden in België aan het Herman Van Rompuy-syndroom: we overschatten het belang van die functie. Dat gezegd zijnde, ben ik niet echt onder de indruk. Je kunt niet zeggen dat hij al iets klaar heeft gekregen.

Ligt dat aan hem, of aan de onwil van de lidstaten?

Van Hecke: Het helpt natuurlijk niet dat hij op elke persconferentie dezelfde holle woorden gebruikt. Je kunt gerust eens zeggen dat de Europese solidariteit niet in het gedrang mag komen, maar moet je dat echt élke keer herhalen? De eerste drie keer dat je dat vertelt, luistert iedereen nog. De vierde keer wordt het stilaan vervelend, en tegen de zesde keer luistert niemand nog.

Toen Michel vorige week een online vergadering van de regeringsleiders bijeenriep, waren sommige lidstaten niet eens aanwezig.

Van Hecke: Dat is veelbetekenend. Dat wil zeggen dat niet alle landen de indruk hebben dat het een belangrijke vergadering is. Dat ondergraaft toch zijn autoriteit.

Waar loopt het mis?

Van Hecke: Hij heeft zijn rol duidelijk nog niet gevonden. Dat zag je al bij zijn eerste speech op de Universiteit van Amsterdam, waar hij vol enthousiasme praatte over hoe Europa de klimaatverandering moest aanpakken. Dat is een nobel streven, maar dat is zijn rol niet. Hij moet de lidstaten op één lijn krijgen. Het is natuurlijk ondankbaar om in je eerste honderd dagen een dergelijke crisis op je bord te krijgen.

Is Europa stilaan de perceptiestrijd aan het verliezen? Het is toch echt gênant dat China sneller was om hulp te bieden?

Van Hecke: Dat is vooral geslaagde Chinese pr. Iedereen is kennelijk al vergeten dat de Duitsers en de Fransen méér mondmaskers hebben geleverd aan Spanje en Italië dan de Chinezen. Bovendien hebben Chinese bedrijven ook regelrechte brol verkocht aan landen in acute nood. Maar dat blijft blijkbaar allemaal minder hangen.

Het helpt natuurlijk niet dat een leider als Viktor Orban deze gezondheidscrisis gebruikt om de democratie aan de kant te schuiven.

Van Hecke: Hij is lang niet de enige die deze crisis misbruikt. Maar de schaamteloosheid waarmee het gebeurt, is toch opmerkelijk. Orban geeft gewoon toe dat hij een coup pleegt en elke vorm van oppositie monddood maakt. Het is duidelijk dat de Europese Commissie daartegen moet optreden, zelfs als ze daarmee Orban in de kaart speelt.

Op welke manier?

Van Hecke: Omdat iedereen nu weer gaat praten over de staat van de democratie in Hongarije, en niet over de problemen die Orban niet opgelost krijgt, zoals de slabakkende economie en de braindrain. Door die coup heeft niemand het over de problemen in de gezondheidszorg. Hoe pervers het ook klinkt: je maakt het voor de binnenlandse oppositie moeilijker door altijd maar over de staat van de democratie te praten.

Hoe sterk staat Orban nog binnen de Europese Volkspartij?

Van Hecke: Iedereen die ooit met hem heeft samengewerkt wil hem eruit. Juncker, Merkel, Tusk, Van Rompuy: ze hebben het allemaal gehad met hem.

Wat vindt u van de open brief die oproept om Orbans partij, Fidesz, uit de EVP te zetten?

Van Hecke: (blaast) Dat kwam van amper elf partijvoorzitters, en dan nog allemaal van kleine partijen die weinig voorstellen. Denkt u echt dat Viktor Orban onder de indruk is van de Vlaamse christendemocraten, die al in decennia geen verkiezing meer hebben gewonnen? Hij heeft daar geen ongelijk in. Zijn trouwste bondgenoten – de Slovenen, de Kroaten en de Oostenrijkse kanselier Sebastian Kurz – zijn de meest succesvolle partijen van de EVP.

Hoe groot acht u de kans dat Fisdesz uit de EVP wordt gezet?

Van Hecke: De meningen binnen de EVP zijn duidelijk. Eén derde steunt Orban door dik en dun, één derde wil hem weg, en het andere derde, zijnde de CDU-CSU, weet het niet. Ze zijn vooral bang dat er nog partijen zullen vertrekken als Orban eruit wordt gegooid. Bovendien zorgt de epidemie voor een vertragend effect. De algemene vergadering van de EVP van eind april is afgelast door het coronavirus. Die van juni gaat nog door, maar als die geschrapt wordt, is het al snel september. Dat is een politieke eeuwigheid. Maar goed, je kunt zo’n vergadering natuurlijk ook online houden. Als de Duitsers kantelen, ligt Orban binnen de twee weken buiten.