Heeft Nederlands aftredend minister-president Mark Rutte (VVD) gelogen? Die vraag houdt Nederland in bedwang. De formatie van de Nederlandse regering wordt een aartsmoeilijke karwei.
Wat is er aan de hand? Na de Nederlandse parlementsverkiezingen van 17 maart worden Annemarie Jorritsma (VVD) en Kasja Ollongren (D66) als formatieverkenners aangesteld. Wanneer de twee na een gesprek met de partijkopstukken het Binnenhof in Den Haag betreden, slaagt een fotograaf erin om de op papier gekribbelde notities van een van beide vast te leggen.
Transparantie
Daarop het explosieve zinnetje: ‘Positie Omtzigt: functie elders’. Vrijwel meteen staat gans Nederland in rep en roer. Omtzigt heeft zich de voorbije jaren zowel vanuit de oppositie als in de regering-Rutte IV regelmatig als een luis in de pels gedragen. De gefotografeerde passage schetst een beeld van een politieke koehandel waarin er uit machtsoverwegingen afgerekend wordt met politici die met regelmaat op de rem trappen.
Beide informateurs laten in een statement optekenen dat er met de zeventien lijsttrekkers niet over de positie van Omtzigt gesproken is. Maar op dat moment was Rutte als aftredend minister-president nog geen fractievoorzitter van zijn partij. De vraag of met die formulering een bewust semantisch handigheidje wordt gebruikt, maakt de speculatie er niet minder op. In een reactie geeft Rutte aan de Nederlandse televisiezenders NOS en RTL te kennen dat noch hijzelf noch D66-kopstuk Sigrid Kaag tijdens de gesprekken met de verkenners over Omtzigt of diens rol gesproken heeft.
De vraag om opheldering neemt in sneltempo toe. In de Tweede Kamer wordt een onderzoek in het leven geroepen. Een resolutie van PVV-kopstuk Geert Wilders om klaarheid te scheppen krijgt Kamerbrede steun – een zeldzaamheid in het Nederlandse halfrond. De twee verkenners besluiten dat ze de hele kwestie niet meer kunnen redden, houden de eer aan zichzelf en beloven volledige transparantie. Dat kan de verhitte sfeer in de Nederlandse publieke opinie niet afkoelen. Gans Nederland meent dat er zich achter de schermen zaken afspelen die het daglicht niet mogen zien.
‘Hou ermee op’
Donderdagvoormiddag tussen negen en tien ’s ochtends werden de volledige notities van de twee teruggetreden informateurs bekendgemaakt. Daaruit blijkt dat Rutte Omtzigt niet per se weg wilde werken. Wel integendeel: hij heeft er tijdens de gesprekken nadrukkelijk voor gepleit om de CDA-politicus een ministerpost toe te kennen. ‘Je moet wat met Omtzigt: minister maken’, staat te lezen. Maar diens bewering niet over Omtzigt te hebben gesproken, blijkt onwaar.
In het Tweede Kamerdebat donderdagmiddag liet Rutte optekenen dat hij die gesprekken over Omtzigt vergeten is en dat hij de pers in eer en geweten te woord heeft gestaan. ‘Ik heb niet de waarheid verteld, maar heb nooit de intentie gehad om te liegen. Ik hoop dat ik in een land leef waar iemand fouten mag maken’, klinkt het. Een lijn waar de andere partijen – ook zijn voormalige coalitiepartners – weinig geloof aan hechten.
Verschillende oppositiepartijen reageren verontwaardigd. ‘Hier scheiden onze wegen’, laat D66-kopstuk Kaag optekenen. ‘Rutte heeft een groot probleem’, zegt SP-leider Lilian Marijnissen. Wilders oppert een motie van wantrouwen en vraagt nieuwe verkiezingen. BBB-Kamerlid Caroline Van der Plas laat in een felle verklaring optekenen dat ‘het ganse land zich dood schaamt’ en Rutte ‘ons uit ons lijden moet verlossen’. Ook Wilders laat zich horen. ‘U bent uw geloofwaardigheid compleet kwijt. Hou ermee op. We zijn er klaar mee.’
Als klap op de vuurpijl geeft Rutte plots te kennen dat hij reeds op de hoogte werd gebracht over de inhoud van de notities die de informateurs even later openbaar zouden maken. Wanneer Forum voor Democratie-voorzitter Thierry Baudet vraagt waar hij die informatie eerder heeft kunnen bemachtigen, riposteert Rutte dat hij dat ‘via via‘ heeft kunnen bemachtigen en hij zijn bron niet kan openbaren. Een zinnetje dat de waas van geheimhouding en achterkamertjespolitiek naar een nog hoger niveau tilt en hem als minister-president niet onwaarschijnlijk de kop kan kosten.
Detective spelen
Op aanzet van Baudet en voorstel van GroenLinks-voorzitter Jesse Klaver wordt het debat geschorst en moet worden nagegaan wie Rutte die informatie heeft bezorgd. Wanneer Rutte een half uur later naar het spreekgestoelte terugkeert herbevestigt hij dat hij zijn bron onder geen beding zal bekendmaken. ‘Ik heb het goed recht om dat te doen. Het ging bovendien om een ongevraagde melding.’
Dat wekt de indruk dat (een van) de twee afgetreden verkenners – die voor de Tweede Kamer werken en niet voor Rutte – hem hebben ingelicht over een kwestie die hem politieke schade heeft berokkend. ‘Dit is een vertrouwenscrisis’, aldus Klaver en Kaag. In het daaropvolgende debat, na een opmerking van Klaver, blijkt bovendien dat Rutte zich wel degelijk kon herinneren dat hij over Omtzigt heeft gesproken met de verkenners, maar dat het daarbij ‘niet ging om Omtzigt in relatie tot posities.’
Voor de eerste keer in lange tijd – veel meer dan bij andere en veel meer zwaarwegende schandalen – lijkt de positie van Rutte als onbetwiste leider ietwat te wankelen. De aftredende minister-president geniet schijnbaar enkel nog maar de brede steun van zijn eigen VVD-fractie. Of de tot op het bot ervaren politicus nog strategische handigheidjes uit zijn koker kan toveren, valt geenszins uit te sluiten. Later op de avond wordt er over de motie van wantrouwen in de Tweede Kamer gestemd. ‘De Tweede Kamerleden moeten zich de vraag stellen of ik ze ooit heb belazerd of niet’, aldus Rutte.
Het staat vast dat de regeringsformatie door heel de kwestie een bijzonder moeilijke karwei wordt. Vraag is of andere partijen in de huidige situatie nog wel gezien willen worden met Rutte in de regering. ‘We moeten ervoor proberen zorgen dat de regeringsformatie opnieuw op de rails komt’, aldus de aftredende minister-president. Dat biedt Rutte de kans om opnieuw te geven en te nemen, op die manier andere partijen aan zich te binden en de schandaalsfeer achter zich te laten. Zowel Kaag als CDA-lijsttrekker Hoekstra willen daar voorlopig niet op ingaan en vragen van Rutte of hij niet alsnog op zijn woorden van vandaag wil terugkomen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
