Loekasjenko vond de zwakke plek van de EU: laat Europa zich afpersen?

Sinds de zomer zijn er voortdurend spanningen aan de grenzen tussen de Europese Unie en Belarus. Wat is er aan de hand? En wat kan Europa eraan doen? Een analyse in 9 vragen en evenveel antwoorden.

1. Is het een georkestreerde crisis?

Zonder de hulp van het Belarussische regime zouden de migranten die zich momenteel aan de Poolse grens ophouden nooit in Belarus beland zijn. Vroeger waren de vereisten voor een Belarussisch visum bijzonder streng. Inwoners van Syrië en Jordanië moesten tot voor kort zelfs een persoonlijk gesprek met de Belarussische consul hebben voor ze er een konden krijgen. Daarmee heeft het regime van president Aleksandr Loekasjenko ergens rond april komaf gemaakt. Sindsdien zijn Belarussische toeristenvisa gemakkelijk verkrijgbaar, ook in landen als Irak en Syrië.

De migranten die zich nu aan de Poolse grens ophouden, zijn voornamelijk afkomstig uit Afghanistan, Syrië en Irak. Vaak hebben ze voor hun vliegreis en visum enkele duizenden euro’s neergeteld. Ondertussen namen al duizenden het vliegtuig vanuit Istanboel, Erbil, Damascus of Beiroet. Voor hen is de route naar de Belarussische hoofdstad Minsk interessant, omdat het een relatief snelle en vooral veilige manier is om in de buurt van de Europese grens te komen. Syriërs die vanuit Damascus naar Istanboel reizen, moeten 1500 kilometer overbruggen door gevaarlijk gebied, waarbij ze voortdurend het risico lopen te worden opgepakt of afgeperst. Bovendien is het vrijwel onmogelijk om via Turkije de grens naar Griekenland over te steken, omdat Turkije door de deal met de EU migranten weghoudt van de grens. Voor hen die het kunnen betalen, is de Minskroute dus geen slechte gok.

Aanvankelijk was de Minskroute relatief succesvol. Enkele duizenden migranten staken deze zomer de grens over met Letland, Litouwen en Polen. Vaak beweren ze dat ze daartoe door de Belarussische autoriteiten onder druk zijn gezet. De drie buurlanden begonnen deze zomer migranten te onderscheppen en over de grens te zetten. In een interview met BBC van afgelopen weekend erkende president Loekasjenko dat het ‘zeker mogelijk’ is dat zijn veiligheidstroepen migranten de grens over helpen. Er zouden zich momenteel 12.000 à 15.000 migranten in Belarus bevinden.

2. Hoe gaat Polen met de situatie om?

De Poolse regering heeft gezworen dat ze geen enkele migrant zal toelaten. Ze heeft naar eigen zeggen bijna 20.000 soldaten naar de Pools-Belarussische grens gestuurd om te verhinderen dat migranten illegaal de grens oversteken. Eind oktober keurde het Poolse parlement een wet goed om een grensmuur te bouwen, ter vervanging van de prikkeldraadomheining die er nu staat.

De Poolse regering speelt de crisis ook politiek uit. Door keihard op te treden tegen migranten wil de regerende conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) zich opwerpen als de verdediger van de Poolse natie. Dat is interessant omdat PiS in de gepolariseerde Poolse samenleving onder druk staat.

De Poolse premier Mateusz Morawiecki betrekt ook Europa graag in de migratieproblematiek. Volgens hem is Belarus een ‘hybride oorlog’ tegen Europa begonnen en is de situatie aan de grens ‘de grootste poging van de afgelopen dertig jaar om Europa te destabiliseren’. Op die manier schuift hij ook het lopende conflict tussen Warschau en Brussel naar de achtergrond. In oktober heeft het Grondwettelijk Hof in Warschau tegen alle Europese verdragen in beslist dat de Poolse grondwet voorrang heeft op het Europese recht. Maar in de huidige crisis krijgt Polen de volledige steun van Brussel. Charles Michel suggereerde als voorzitter van de Europese Raad zelfs dat Europa zou kunnen betalen voor de grensmuur die Polen op zijn grens wil bouwen.

3. Waarom speelt Loekasjenko migratie uit?

Loekasjenko weet al lang hoe gevoelig Europese landen zijn voor het thema migratie. Hij heeft gezien dat autoritaire landen als Turkije en Marokko, die migratiedeals hebben met de EU, daar zowel financieel als politiek hun voordeel mee doen. Doordat de EU een deel van zijn vluchtelingenbeleid uitbesteed heeft aan derde landen, dreigt bij elk conflict de controle over migratie weg te vallen. Dat geeft leiders als de Turkse president Recep Tayyip Erdogan heel wat onderhandelingsruimte. In mei van dit jaar dreigde Loekasjenko er al mee om ‘migranten en drugs’ op Europa af te sturen als reactie op de sancties die Europa aan zijn land had opgelegd na de frauduleuze presidentsverkiezingen van vorig jaar.

4. Waarom blokkeerde Belarus de Droezjba-pijpleiding?

Op woensdag 17 november kondigde het Belarussische olietransportbedrijf Gomeltransneft aan dat de Droezjba-pijpleiding, die olie vanuit het Russische Samara via Belarus naar onder meer Polen en Duitsland transporteert, gedurende drie dagen zou worden stilgelegd. Volgens Gomeltransneft ging het om geplande onderhoudswerken, het Russische Transneft had het over ‘onvoorziene onderhoudswerken’.

De onderbreking kwam er nadat Loekasjenko op 12 november had gedreigd om de gastoevoer naar Europa af te snijden als de EU nieuwe sancties tegen Belarus zou nemen. Zijn dreigement werd onmiddellijk tegengesproken door de Russische president Vladimir Poetin. Die gaf aan dat zo’n manoeuvre ‘de relatie met Belarus als transitland’ niet bepaald zou bevorderen. Tegelijk vermeldde Poetin dat de Belarussische president in theorie zo’n actie kan ondernemen.

Europese landen kampen al enkele maanden met fors toenemende gasprijzen. Die prijsstijgingen zijn het gevolg van beperktere leveringen uit Noorwegen en vooral Rusland. Daardoor zijn er minder gasreserves en dreigen er – vooral bij een strenge winter – tekorten. Begin vorige week kondigde het Bundesnetzagentur, de Duitse energietoezichthouder, aan dat de tweede Nord Stream-gasleiding voorlopig niet geopend kan worden, wat de gasprijzen nog maar eens omhoog joeg. Rusland dringt aan op een snelle vergunning voor de nieuwe pijpleiding. Met Nord Stream kan Rusland rechtstreeks gas leveren aan Duitsland, zonder dat het aan Oekraïne of Belarus transitvergoedingen hoeft te betalen.

De Belarussische actie bleek uiteindelijk weinig meer dan een schampschot. Op vrijdag meldde de Poolse pijplijnoperator PERN al dat de leveringen opnieuw hun normale peil bereikt hadden.

5. Wat hoopt Loekasjenko met zijn acties te bereiken?

Sinds de presidentsverkiezingen van augustus 2020, waarbij het regime op grote schaal de verkiezingen vervalste, is Loekasjenko persona non grata voor de Europese Unie. In de daaropvolgende maanden liet hij de massaprotesten op uiterst gewelddadige manier neerslaan. Oppositieleiders werden opgesloten en het land uitgejaagd.

In zekere zin probeert Loekasjenko aan de hand van verschillende politieke escalaties de EU opnieuw aan de onderhandelingstafel te krijgen. In mei dit jaar, nog voor de migratiecrisis aan de Poolse, Letse en Litouwse grens, was er de vliegtuigkaping van de Ryanairvlucht tussen Athene en Vilnius. Daarbij werd de kritische journalist en activist Roman Protasevitsj ontvoerd en in Minsk gevangengezet en gemarteld. Het incident werd fel gemediatiseerd en trok wereldwijd de aandacht.

Voor de grenscrisis weigerde de Europese Unie de dialoog aan te gaan met Loekasjenko zolang hij zijn politieke tegenstanders niet vrijliet en nieuwe verkiezingen uitschreef. Geen enkel EU-land erkent Loekasjenko als staatshoofd. Daardoor kan het regime enkel overleven bij de gratie van Rusland. Omdat Loekasjenko niet uitsluitend afhankelijk wil zijn van de Russische broodheer, hoopt hij met de grenscrisis de Europeanen opnieuw rond de tafel te krijgen. Niemand kan ontkennen dat hij daarin geslaagd is.

6. Welke rol speelt Rusland in het conflict?

Officieel steunt Rusland de Belarussische positie. Gevraagd naar een reactie, zei Poetins woordvoerder dat de Belarussische ordetroepen zich ‘verantwoordelijk’ gedragen. Buitenlandminister Sergej Lavrov noemde de crisis aan de grens ‘een gevolg van het westerse interventionisme’ in het Midden-Oosten en gaf de vrijblijvende tip om een migratiedeal te sluiten, waarbij Europa Belarus betaalt om de migranten op te vangen.

Belarus en Rusland hebben een innige band. Cultureel en maatschappelijk zijn beide landen moeilijk te onderscheiden. De Belarussische economie is vrijwel volledig geïntegreerd in de Russische, beide landen vormen sinds 2010 een douane-unie en voeren al sinds 1997 gesprekken om een uniestaat op te richten. Sinds de frauduleuze presidentsverkiezingen van vorig jaar en de daaropvolgende bittere repressie is Loekasjenko voor het voortbestaan van zijn regime volledig afhankelijk van Moskou.

Tegelijk lijkt het eerder twijfelachtig dat Poetin het meesterbrein is achter Loekasjenko’s acties. Het beeld van Loekasjenko die als een soort marionet de bevelen van zijn broodheer opvolgt, is nergens op gebaseerd. Poetin en Loekasjenko hebben een notoir moeilijke relatie, vooral omdat die laatste er alles aan doet om de Russische invloed in Belarus te temperen. Bovendien zullen de Russen Loekasjenko’s fratsen niet blijven dulden. Afgelopen donderdag zette Poetin druk door Loekasjenko op te roepen om de dialoog met de oppositie aan te gaan. Het illustreert dat ook Poetin nauwelijks controle heeft over wat Loekasjenko doet.

Dat het Kremlin de Belarussische acties openlijk toejuicht, komt vooral omdat ze Europa verdelen en afleiden, zonder dat Rusland er zelf schade van ondervindt. Aan de Oekraïense grens lopen de spanningen tussen de EU-landen en Rusland hoog op. Er heerst zenuwachtigheid over de Russische troepenopbouw aan de Oekraïense grens. Op diplomatiek gebied is de impasse totaal. In oktober heeft Rusland zijn ambassadeur bij de NAVO teruggetrokken. Afgelopen week lekte het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken een onderhandelingsnota, waardoor de Russische, Franse en Duitse onderhandelingsposities over het Oekraïense conflict op straat werden gegooid. Uit die nota blijkt onder meer dat Frankrijk en Duitsland niet aanvaarden dat Rusland het conflict als ‘een interne Oekraïense aangelegenheid’ beschouwt. Het lijkt erop dat Rusland het diplomatieke overleg op die manier opgeeft. Het is niet duidelijk hoe het nu verder moet.

7. Wat doet de EU?

Naar aloude gewoonte verloopt de Europese reactie in verspreide.

Het dient gezegd dat de Europese diplomatie er redelijk snel in geslaagd is om de logistiek achter de Minskroute lam te leggen. Zowel Turkije, de Golfstaten als de overige vertreklanden gaven vorige week al aan dat ze de migranten niet langer naar Belarus zouden laten vertrekken. Er kwamen ook nieuwe sancties tegen vliegtuigmaatschappij Belavia en tegen Belarussische bedrijven en functionarissen. Ook een volledige sluiting van de grens voor handel zou op tafel liggen.

Tegelijk is het tevergeefs zoeken naar dwingende actie die Loekasjenko’s positie in gevaar zou brengen. Op maandag belde de Duitse kanselier Angela Merkel met hem. Volgens een woordvoerder van Loekasjenko zouden de twee overeengekomen zijn om een humanitaire corridor te vormen, waarlangs tweeduizend migranten naar Duitsland kunnen reizen. Hoewel Merkels woordvoerder benadrukte dat de twee alleen over humanitaire hulp hebben gesproken, is het telefoongesprek ongetwijfeld een overwinning voor Loekasjenko. Merkel was de eerste Europese regeringsleider die sinds de frauduleuze presidentsverkiezingen van vorig jaar met hem heeft gesproken. Bovendien gaven beide leiders aan dat er nog gesprekken zouden volgen. In zekere zin is Loekasjenko er dus in geslaagd om minstens een zweem van legitimiteit te vergaren.

Vooral Polen blijkt niet opgezet met het initiatief van Merkel, dat naar verluidt zonder voorafgaand overleg plaatsvond. Bovendien bevestigt Europa in deze crisis eens te meer dat het, zelfs wanneer het over kleine aantallen migranten gaat, bijzonder afpersbaar is.

Ook Frontex is afwezig aan de Poolse grens. Polen wil de hulp van het Europese grens- en kustwachtagentschap, dat nota bene zijn hoofdzetel in Warschau heeft, niet inroepen. De reden voor die onwil hoeft niet ver gezocht te worden: Polen wil de handen vrij hebben om migranten – tegen de Vluchtelingenconventie in – de grens over te duwen. Frontex, dat gedwongen is zich aan de Europese regelgeving te houden, mag daaraan niet deelnemen.

8. Zijn Europese landen aansprakelijk voor het lot van migranten in Belarus?

Ja. Zelfs als de migranten zich niet op Europees grondgebied bevinden, wordt van de grensautoriteiten verwacht dat ze optreden om mensenrechtenschendingen te voorkomen. Eind augustus oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg dat de Poolse en Letse autoriteiten ‘alle asielzoekers moeten voorzien van voedsel, water, kledij, adequate medische hulp en, indien mogelijk, onderdak’. Het stelde wel dat Polen en Letland niet verplicht kunnen worden om de migranten binnen te laten, en dat die landen het recht hebben te controleren wie er binnenkomt, verblijft en wordt uitgezet.

9. Hoe moet het nu met de migranten?

Europa is er relatief goed in geslaagd om de Minskroute af te sluiten. Het is voortaan bijna onmogelijk om als asielzoeker naar Belarus te vliegen. Zodra het ook in de landen van herkomst doordringt dat de kansen op succes gering zijn en de ontberingen des te groter, zal de route naar alle waarschijnlijkheid in onbruik raken.

Voor de vluchtelingen die in Belarus gestrand zijn, is er minder hoop. Tientallen migranten zouden in de kille grensstreek al van ontbering zijn omgekomen. Volgens de Belarussische autoriteiten zijn enkele honderden al vrijwillig teruggekeerd. Er wordt onderhandeld om enkele duizenden van hen elders in de EU onderdak te verlenen. Tegelijk zijn Europese leiders bevreesd dat die aanpak een aanzuigeffect kan hebben. Hoe dan ook brengen de lamentabele omstandigheden waarin migranten moeten overleven aan de Belarussische grens Europa enorme imagoschade toe.