Controversieel, modern of behoudsgezind: kennen we deze week de opvolger van Angela Merkel?

De Duitse christendemocraten kiezen deze week een nieuwe voorzitter. Drie kandidaten dingen naar de macht. Niet alleen over de partij, maar over het hele land.

Ze zijn alle drie katholiek, 55-plusser en afkomstig uit Nordrijn-Westfalen. Ze willen alle drie voorzitter van de Duitse christendemocraten worden. En alle drie willen ze – als het even kan – Angela Merkel als bondskanselier opvolgen. Op 15 en 16 januari stemmen 1001 CDU-afgevaardigden of Armin Laschet, Friedrich Merz of Norbert Röttgen huidig voorzitter Annegret Kramp-Karrenbauer vervangt. De winnaar doet een flinke gooi naar een van de meest invloedrijke functies in de Europese Unie: het kanselierschap.

Even terug naar 2018. Merkels populariteit staat onder druk sinds de migratiecrisis van 2015. Na enkele tegenvallende verkiezingsresultaten en toenemende kritiek vanuit de partij geeft de kanselier haar job als voorzitter van de CDU terug. Annegret Kramp-Karrenbauer – de rechterhand van Merkel, kortweg AKK – haalt het slechts nipt van tegenkandidaat Friedrich Merz en begint met een zwak mandaat aan haar opdracht. Al snel loop het fout. AKK – tevens minister van Defensie – kan zich moeilijk profileren, slaagt er niet in om de populariteit van de partij op te krikken. Het spel zit helemaal op de wagen wanneer de CDU-afdeling in de deelstaat Thüringen het officieuze cordon sanitaire doorbreekt: ze gooit het op een akkoordje met de rechts-radicale Alternative für Deutschland. AKK gaat ter plaatse om orde op zaken te stellen, maar moet lijdzaam toekijken hoe de lokale partijtop haar eisen naast zich neerlegt.

Begin 2020 worden nieuwe voorzittersverkiezingen uitgeschreven. Vrijwel meteen melden zich vier kandidaten. De eerste is Minister-President van Noordrijn-Westfalen Armin Laschet; de tweede kandidaat is BlackRock-miljonair Friedrich Merz; de voorzitter van de parlementaire buitenlandcommissie Norbert Röttgen is de derde in de reeks; minister van Volksgezondheid Jens Spahn vervolledigt het kwartet. Die laatste, met veertig lentes de benjamin van de vier, schaart zich om het speelveld voor de concurrentie te verkleinen als running mate achter Laschet. De twee zijn op dat moment torenhoog favoriet.

Coronacrisis

Maar wat voor de partij een zachte en bedachtzame transitie van de macht moet worden, draait door de coronacrisis uit op een tumultueuze soep. De pandemie dringt de voorzittersverkiezingen naar de achtergrond. Friedrich Merz heeft het zonder uitvoerend mandaat moeilijk om in de schijnwerpers te blijven en de buitenlandpolitiek van Röttgen kan nauwelijks op publieke belangstelling rekenen. De enige die zich kan onderscheiden is Laschet.

Dat lukt goed in het begin. Kort na carnaval breekt in de regio Heinsberg (ten noorden van Aken, in Nordrijn-Westfalen) de eerste echte coronagolf uit. De baas in het gebied, Stephan Push, neemt vrijwel direct zware maatregelen en brengt de uitbraak samen met Laschet en viroloog Hendrik Streeck onder controle. Laschet is een graag geziene gast in allerlei talkshows. Hij wil niet zonder meer naar de pijpen van Berlijn dansen – gezondheidszorg is voornamelijk bevoegdheid van de deelstaten – en wuift de voorzichtige vraag van Merkel naar strengere maatregelen en een meer gecentraliseerde aanpak weg.

Met dat manoeuvre vergist Laschet zich schromelijk van vijand. Niet Merkel, maar het coronavirus speelt hem parten. Onder meer door de uitbraak in het omstreden vleesbedrijf Tönnies krijgt hij de pandemie op zijn territorium maar moeilijk onder controle. Opnieuw zijn de camera’s op Laschet gericht. Intussen krijgt de federale regering goede punten: de coronacijfers blijven goed. Merkel en gezondheidsminister Spahn profiteren en worden met voorsprong de populairste politici van het land – de Beierse minister-president Markus Söder even buiten beschouwing gelaten. De CDU schiet in de peilingen van 27 naar 36 procent omhoog ten koste van Die Grünen. Ondanks – en niet dankzij – Laschet.

Tijdens de zomer kan Duitsland even op adem komen. Net na de vakantieperiode besluiten de christendemocraten om de verkiezingen voor het voorzitterschap begin december fysiek te laten plaatsvinden. Uit de peilingen blijkt dan dat Friedrich Merz bij de partijbasis de grootste steun geniet. De populairste kandidaat-opvolger van Merkel is Merz echter niet. Die eer is weggelegd voor Markus Söder van de christendemocratische zusterpartij CSU in Beieren. Op dat moment gonst het al een tijdlang van de geruchten dat de volgende voorzitter niet noodzakelijk de volgende kanselier moet worden – nochtans de traditie bij de CDU.

Trump

Dan slaat de corona-herfst toe. Begin november verdaagt de CDU-partijtop de voorzittersverkiezingen opnieuw naar een later tijdstip. Dat schiet bij de zegezekere Merz in het verkeerde keelgat. Hij zet de beslissing weg als een manoeuvre van het partijestablishment om hem de overwinning te ontzeggen. De bevliegingen van Merz zorgen voor oproer binnen en buiten de partij. De ene commentator spreekt schande, de andere vraagt zich af waarom de Duitse christendemocraten er niet eens in slagen om in 2020 een betrouwbare digitale stemming te organiseren. Bij de CDU zitten ze verveeld met de kwestie. ‘Hoe kan zo’n hobbelparcours enkele maanden voor de Bondsdagverkiezingen in hemelsnaam een nieuwe periode van relatieve stabiliteit inluiden?’, klinkt het.

In het Konrad Adenauerhuis in Berlijn weet de partijtop al te goed dat interne wrevel geen goede zaak is. Bij de sociaaldemocratische SPD en de AfD hebben ze dat de afgelopen jaren mogen ondervinden, terwijl de Grünen profiteren van de eensgezindheid binnen hun partij. Eenmaal de rust weerkeert bij de Duitse christendemocraten, besluit de partij om midden januari een digitale verkiezing te houden. Twee debatten moeten de schwung terugbrengen. De kandidaat-voorzitters worden elk een uur lang door de partijleden op de rooster gelegd. Niemand komt in de problemen maar kleur – letterlijk en figuurlijk – brengen de kandidaat-voorzitters niet.

Dat is niet noodzakelijk een slecht voorteken. De afgelopen zestien jaar is kleurloosheid een van de succesrecepten van Angela Merkel gebleken. Het bracht Duitsland stabiliteit en welvaart. Uit onmacht verweten tegenstanders de bondskanselier een resolute centrumkoers waarmee ze het speelveld tactvol verkleinde. Merkel neutraliseerde politiek conflict nog voor dat überhaupt kon uitbarsten. Eén keer, tijdens de migratiecrisis, heeft de doctoranda zich helemaal gesmeten. In combinatie met nieuwjaarsnacht in Keulen en enkele terreuraanslagen opende het de deur voor radicaal-rechtse krachten in het parlement. Nie wieder.

Controverse

Daarom hebben een aantal christendemocraten schrik voor Merz: hij is radicaal en durft polariseren. De soms grofgebekte jurist en bedrijfsadviseur wil meer zijn dan louter de opvolger van Angela Merkel, voor wie hij in 2002 als fractievoorzitter baan moest ruimen. ‘De CDU moet opnieuw leren lopen’, schrijft Merz in de Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ, 25/10/2020). Niet in het politieke midden moet de CDU staan, wel centraal in het debat.

Dat heeft ook electorale gronden. In het vergrijsde Duitsland verdwijnt de doorgaans oudere CDU-kiezer met mondjesmaat uit het stemhokje. Zonder beweging met de partij – zo redeneert Merz – is er geen beweging naar de partij. En die moet naar rechts, waar christendemocraten kiezers aan de AfD verloren hebben. Dat betekent minder migratie, een kritischer Europees beleid en uitgesproken neoliberale koers. Voor Merz staan klimaatverandering en markteconomie op gespannen voet. Enkel met de instrumenten van dat laatste mag het eerste worden aangepakt.

Merz is controversieel. Hij onderhield tot voor kort professionele betrekkingen met een staatsbedrijf van het Wit-Russische regime van Aleksandr Loekasjenko en zei vlak voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen dat hij het als bondskanselier best zou kunnen vinden met Donald Trump. Zijn verleden blijft hem in het publieke debat parten spelen. Zo verzette hij zich fel tegen het homohuwelijk en stemde in 1997 tegen de gerechtelijk vervolging van verkrachting binnen het huwelijk.

Armin Laschet en Norbert Röttgen daarentegen zijn politici van het midden. Laschet is een christendemocraat van de klassieke soort: bewaar wat goed is, verander stelselmatig wat minder goed of slecht is. Wervend is zijn boodschap nauwelijks, maar ervaring is zijn troefkaart. Hij zetelt sinds 2008 in het centrale partijbestuur en kent de machtsgremia door en door. Dat moet voor een zachte overgang na zestien jaar Angela Merkel zorgen. Met de moderne Röttgen en de onbetrouwbare Merz neem je onverantwoorde risico’s, meent Laschet. Geen experimenten, wel rustige vastheid. Met de jonge gezondheidsminister Jens Spahn als running mate wil de oudste kandidaat-voorzitter toekomst uitstralen.

Röttgen is de underdog. Nochtans is hij de enige met federale uitvoerende ervaring op de teller. Van 2009 tot en met 2012 diende de 55-jarige jurist als minister van Milieu, Natuurbescherming en Nucleaire Veiligheid. In die hoedanigheid zat Röttgen aan het roer toen de zwart-gele regering-Merkel (CDU-FDP) in 2011 de Atomausstieg na de kernramp in Fukushima aankondigde. De tegen de Belgische grens geboren Röttgen moest echter opstappen nadat hij door zijn federale collega’s verantwoordelijk werd gehouden voor een verkiezingsnederlaag in Noordrijn-Westfalen. Röttgen is naar eigen zeggen de man van de modernisering. In tegenstelling tot Merz is hij ervan overtuigd dat het klimaatvraagstuk en de economie niet noodzakelijk op gespannen voet leven. Buitenlandpolitiek is zijn stokpaardje: met een sterke Europese Unie én sterke trans-Atlantische relaties als garantie voor een sterk Duitsland.

Pizza Connection

De stemming van vrijdag en zaterdag bestaat uit twee stemrondes. Behaalt geen enkele kandidaat een absolute meerderheid in de eerste ronde, dan valt de zwakste af. In de meest recente peilingen staan ze op een boogscheut van elkaar. Merz staat licht op kop, maar heeft de afgelopen maanden veel procentpunten moeten prijsgeven. Laschet heeft zich weten te herstellen en volgt op de tweede plaats. Ook Röttgen kan van het verlies van Merz profiteren en komt volgens de laatste peilingen van de Duitse publieke omroep ARD nagenoeg op hoogte van Laschet.

Die laatste blijft favoriet zoals een jaar geleden, tenminste als hij volgens de verwachtingen uitkomt tegen Merz. In de tweede ronde kan hij meer dan Merz rekenen op de steun van de Röttgen-aanhangers. Komt Laschet verrassend genoeg tegen Röttgen uit, dan kan die laatste waarschijnlijk op de meeste Merz-kiezers rekenen. Verdwijnt Laschet in de eerste stemronde, dan wordt het razend spannend.

Vraag is in welke mate de 1001 afgevaardigden het coalitiepotentieel van de partij in hun achterhoofd houden wanneer ze hun digitale stembrief invullen. Langs de rechterkant hebben de christendemocraten met de AfD geen aanvaardbare politieke partner. Naar Oostenrijks voorbeeld wordt er in Duitsland al een tijdlang gespeculeerd over een coalitie tussen de CDU en de Grünen. Met Merz – die naar eigen zeggen openstaat voor de zwart-groene samenwerking – aan het hoofd van de partij of mogelijke bondskanselier is dat voor de Grünen geen evidente zaak.

Ook bij de SPD lijkt er meer appetijt te bestaan voor de twee andere kandidaten. Laschet wil op zijn beurt liever met de liberalen in zee, maar is voor de Grünen waarschijnlijk iets makkelijker verteerbaar. Bij Röttgen ligt dat evenwel anders. Als jong parlementslid maakte hij deel uit van de zogenaamde Pizza-Connection. Die naam kregen enkele jonge afgevaardigden van de christendemocraten en de groenen nadat ze voor het eerst verkennende gesprekken met elkaar voerden in een Italiaans restaurant.

Angela Merkel

De winnaar neemt een flinke optie om na de Bondsdagverkiezingen in september het roer van kanselier Angela Merkel over te nemen. Maar die weg is nog lang. In Duitsland staan er namelijk eerst nog enkele deelstaatverkiezingen op het programma. Krijgt de partij onder de nieuwe voorzitter rake klappen, dan is het verre van zeker dat hij ook de kanselierskandidaat van de christendemocraten wordt. Want in de coulissen staan twee heren te popelen die door de Duitsers momenteel meer gesmaakt worden dan de drie kandidaat-voorzitters.

Een daarvan is de Beierse minister-president Markus Söder, wiens leiderschap in de coronacrisis hoge ogen heeft gegooid. Samen met Merkel prijkt hij bovenaan in de populariteitsbevragingen. Probleem is dat Söder aan het hoofd staat van de CSU en strikt genomen geen deel uitmaakt van de CDU. Hoewel beide partijen – ook wel de Union genoemd – één fractie vormen in het federaal parlement, is een Beierse kanselierskandidaat allerminst een evidentie. Tweemaal in de naoorlogse geschiedenis heeft de CSU mogen proberen. Maar met zowel Franz-Jozef Strauß als Edmund Stoiber liep dat op een sisser af. Derde keer, goede keer? Röttgen, mocht hij baas van de CDU worden, heeft al laten uitschijnen dat hij Söder als kanselierskandidaat acceptabel vindt.

De andere mogelijke vervanger is Jens Spahn – zeker als Laschet aan het langste eind trekt. Onduidelijk is of Spahn het met Laschet op een akkoordje heeft gegooid wanneer de gezondheidsminister zich in februari achter de kandidaat-voorzitter schaarde. Over Spahn doen de geruchten de ronde dat hij zich zou opmaken om alsnog kanselierskandidaat te worden. Dan moet Laschet echter afhaken. De vraag is dan hoe die beslissing in de CDU zal onthaald worden. Zeker, Spahn is populair. Maar de schrik voor onrust in de partij is groot, vooral wanneer je naar grote verkiezingen moet. En Spahn is nog jong, zijn beurt komt nog wel. En toch, zeg nooit ‘nooit’ wanneer het om de macht gaat.

Samengevat: geen van de drie kandidaten weet de christendemocratische basis werkelijk te begeesteren. Stuk voor stuk zijn het kandidaten die ooit uit koers werden geslagen en lang niet meer voorbestemd leken voor het hoogste ambt. Voormalig parlementsvoorzitter Norbert Lammert vergeleek de situatie recent met de post-Adenauer periode. De zoektocht naar een opvolger is al lang gestart, maar een nieuwe leider heeft zich nog niet aangediend. De winnaar lijkt reeds op voorhand gedoemd om een overgangsfiguur te worden à la Ludwig Erhard of Kurt Georg Kiesinger. Tenzij … er een primeur uit Beieren komt of de partij het lef toont om de jonge prins Spahn in het zadel te lichten.