In Moskou overleed Joeri Grigorovitsj aan een longontsteking. De revolutionaire Russische choreograaf bestierde decennia lang het vermaarde Bolsjojtheater als een – niet eens verlicht – despoot.
Het icoon – geboren tien jaar na de Oktoberrevolutie en drie na de dood van kameraad Lenin – komt uit Sint-Petersburg. Zijn vader: boekhouder. Zijn moeder: huisvrouw met een balletdiploma. In de gegoede familie zitten zowel circusartiesten als een admiraal. De jongen gaat naar de gereputeerde balletschool van Leningrad. Bij het Duitse beleg van de stad verhuist de hele instelling naar Kostrama, dan naar Perm, 2000 kilometer het binnenland in.
Steroïden
Na de oorlog studeert hij af en danst bij het Kirov Ballet in Leningrad. Lang niet onverdienstelijk, maar de grootste rollen krijgt hij niet wegens zijn lengte: hij haalt nauwelijks de 1,6 meter. Vijftien jaar staat hij op de bühne en op het einde van zijn carrière creëert Grigorovitsj in zijn vrije tijd choreografieën. Onder andere De Stenen Bloem, zo goed dat het Bolsjoj, ’s werelds grootste balletgezelschap, het stuk in zijn repertoire opneemt.
In 1961 vlucht de absolute ster van het Kirov, Rudolf Noerejev, naar het Westen. De directie van het gezelschap heeft het gevreten. Er komt een nieuwe baas: Grigorovitsj. In een sfeer van kille afrekeningen leidt de autoritaire soeverein zijn troepen. Maar na drie jaar engageert het Bolsjoj hem als grote artistiek directeur. Ballet in Rusland bestaat dan voornamelijk uit zogeheten dramballet, dramatische vertoningen gekruid met bombastische muziek en rode retoriek. In 1968 zet Grigorovitsj daar een streep onder met zijn productie Spartacus.
In een verbluffend decor dansen de jongens – tot dan excelleren vooral ballerina’s – figuurlijk op steroïden. Ze springen hoger dan ooit. Soldaten marcheren massaal over de scène. In een wervelwind van spagaten, lifts met één arm en pure acrobatie spat de adrenaline tot in de loges. Spartacus wordt in binnen- en buitenland een ongezien succes. Een handvol critici in het Westen hekelt het gebrek aan finesse en goede smaak in het spektakelstuk. Maar zelfs zij kunnen niet om de onaardse prestaties van de dansers heen.
Staking
De balletmeester doceert, schrijft leerboeken en orkestreert in 1980 de openings- en slotceremonie van de Olympische Spelen. Het Bolsjoj beheert hij als een autocratie. ‘Schrik was het cement van de Sovjetmaatschappij’, schrijft prima ballerina Maya Plisetskaya in haar memoires. ‘In het Bolsjoj waren er heel veel redenen voor schrik.’ Als zij na veel geruzie een paar kleine choreografieën mag opzetten van Grigorovitsj, ontzegt die iedere danser die eraan meewerkt elke buitenlandse reis of grote rol. Geen controverse gaat hij uit de weg. Soms buigt hij. Zo herwerkt hij op last van de minister van Cultuur het slot van zijn Schone Slaapster terug tot een happy end.
‘In het Bolsjoj waren er heel veel redenen voor schrik.’
Grigorovitsj levert acht geweldige, eigen producties. Daarna dooft zijn creativiteit. Maar hij blijkt een lepe beheerder als het Bolsjoj de woelige perestrojka-storm van de jaren tachtig ingaat. Het stokkende manna van partij en vaderland compenseert hij met lucratief toeren in het buitenland. In 1995 trekt hij na de zoveelste rel de deuren van de tempel achter zich dicht. De volgende avond kondigen zijn dansers de eerste stakingsdag in de 219-jarige geschiedenis van het Bolsjoj aan.
Hun leermeester richt in Krasnodar, vlak boven Georgië, een eigen gezelschap op. Veel potten breekt dat niet. In 2008, op zijn 81ste, tekent hij opnieuw een contract als choreograaf bij… het Bolsjoj. Hij blijft er tot aan zijn dood.
In januari van dit jaar nog serieus gefêteerd door Poetin, zwaar beladen met eremetaal en titels, speelt hij er een meer modeste rol. Maar niet gehinderd door veel bescheidenheid, noteert hij in zijn biografie: ‘Joeri Grigorovitsj wordt beschouwd als de grootste levende choreograaf in de hedendaagse balletwereld.’
