Met Laszlo Krasznahorkai kiest het Nobelprijscomité voor een waarlijk unieke schrijver, wiens meanderende zinnen de lezer meeslepen naar de duistere krochten van de menselijke staat.
Het gebeurt zelden dat ondergetekende bij de aankondiging van de Nobelprijs voor Literatuur een kreet niet kan onderdrukken. Komt die kreet er, is die niet zelden van afschuw – ja Bob Dylan, dit gaat over jou.
Vandaag was dat evenwel anders, beste lezer. Met Laszlo Krasznahorkai kiest het Nobelprijscomité voor een schrijver uit een ander tijdperk. Krasznahorkais boeken zijn geen romans maar rituele bezweringen die de lezer meezuigen in een maalstroom waarin tijd en ruimte een vrij bestaan leiden. Zijn personages zijn bijna zonder uitzondering opgejaagde zonderlingen die verdrinken in hun gedachten. Zinnen die een halve bladzijde bestrijken zijn eerder regel dan uitzondering. De meeste boeken hebben nauwelijks of geen alinea’s. Niet zelden voelt de lezer zich deel van een of andere bizarre seance.
Zijn werk zou, met andere woorden, de eindredactie van Knack naar alle waarschijnlijkheid niet overleven.
Mijnwerker en koeienhoeder
Krasznahorkai zelf noemt twee werken absoluut fundamenteel voor zijn schrijverschap: Het Slot van Franz Kafka, en Onder de vulkaan van Malcolm Lowry. ‘Ik heb altijd maar één boek willen schrijven’, herhaalt de Hongaarse schrijver vaak. ‘Ik was niet tevreden met het eerste, dus schreef ik een tweede. Ik was niet tevreden met het tweede, dus schreef ik een derde.’
Dat schrijven lag nochtans lange tijd niet voor de hand. Krasznahorkai groeide op in communistisch Hongarije, in de nasleep van de door de Sovjet-Unie neergeslagen Hongaarse opstand. Hij leeft er in afgelegen dorpen, in grote armoede. Hij probeert er de Hongaarse legerdienst te ontlopen.
In zijn jongere jaren is Krasznahorkai de verpersoonlijking van de oude communistische grap: ‘Wij doen alsof we werken, en zij doen alsof ze ons betalen.’ Hij hopt tussen de jobs, waarbij hij vooral probeert om zo weinig mogelijk te werken. Hij werkt in een mijn, hij houdt toezicht op honderd koeien, klust bij in cultuurhuizen. Naar aloude Hongaarse literaire traditie zet hij het op een zuipen, tot hij abrupt stopt – alvast een iets waarin hij Malcolm Lowry finaal afzweert.
Satantango
Het is een mirakel dat Satantango (1985), Krasznahorkais debuutroman en mogelijks ook zijn absolute meesterwerk, ooit is gepubliceerd geraakt. Het vertelt het verhaal van een vervallen Hongaarse collectieve boerderij waar een zonderlinge profeet arriveert en de dorpelingen belooft dat hij hen verlossing zal brengen. De man, die zijn naam niet toevallig deelt met de bijbelse profeet Jeremia, was jaren voorheen uit het dorp verdwenen en werd dood gewaand.
Hoewel de dorpelingen de vreemde man wantrouwen, voelen ze tegelijk een onweerstaanbare aantrekkingskracht en besluiten ze finaal om hem doorheen de kliederende regen te volgen. Als in een ware satanische dans loopt de nummering van de hoofstukken eerst op, om vervolgens terug te tellen naar één. De condition humaine is geen ponykamp voor wie op het platteland van communistisch Hongarije leeft.
Hoewel Satantango dateert van 1985, hebben zijn boeken een opmerkelijke actualiteitswaarde. Krasznahorkais boeken zijn bijna altijd een studie van groepsdynamieken. Het zijn verhalen over hoe mensenmassa’s zich gedragen, en hoe persoonlijkheden een bijna magische invloed op groepen mensen kunnen uitvoeren. Krasznahorkais boeken beschrijven hoe elk individu voor zichzelf keuzes maakt om finaal toch met de massa mee te heulen. Geschreven in een tijdperk waarin er nog geen sprake was van populisten of vileine influencers, geeft Krasznahorkai toch al een studie van hoe mensen verleid worden door (valse) profeten.
Zonderlinge kantjes
De melancholie van het verzet (1989) gaat over een mysterieus circus dat in een Hongaars stadje neerstrijkt en de plaatselijke bevolking de stuipen op het lijf jaagt. Het pronkstuk van het circus – een gigantische opgezette walvis – oefent een soort magische aantrekkingskracht uit op de bewoners. Als in een ware dystopie wordt de achterklap in het stadje bewaarheid, en ontpoppen de circuslui zich tot een moorddadige bende.
Oorlog en Oorlog (1999) vertelt het verhaal van (opnieuw) een zonderling die zijn hele hebben en houden achterlaat, een appartement in een New Yorkse wolkenkrabber huurt, en als een waanzinnige begint te posten op het internet. Seiobo There Below (2008) is een serie verhalen over bekende artiesten, waarbij de hoofdstukken genummerd zijn volgens de rij van Fibonacci. Baron Wenckheim keert terug (2016) vertelt het verhaal van een verpauperde Hongaarse aristocraat die terugkeert naar zijn geboortestad, waar iedereen vermoedt dat hij schatrijk is.
Ondanks de vooroordelen, het egoïsme en de excentriciteit van veel personages toont Krasznahorkai een weldoorleefde genegenheid voor zijn personages. Met al hun bijgeloof, obsessies en de schijnbaar irrationele keuzes die ze maken houdt hij de lezer een spiegel voor: hebben wij niet allemaal onze vreemde, afwijkende kantjes? Wie zijn wij om te oordelen?
Verfilming
Zijn internationale reputatie doet hij pas in de jaren 2010 op. Hij won eerder al de Man Booker International Prize (2015) en de Oostenrijkse Staatsprijs voor Europese Literatuur (2021). Hij is bijzonder graag gezien bij collega’s. Toen zijn naam viel in een gesprek met de Ierse schrijver Colm Tóibin – zelf ook al jaren een kanshebber voor de Nobelprijs – sprak hij zonder aarzelen de woorden: ‘Laszlo is een genie’.
Naast zijn eigen literaire werk is Krasznahorkai de vaste scenarist van zijn landgenoot Béla Tarr. Zijn films zijn zonder uitzondering traag, opgenomen in zwart-wit en doorspekt met de diep geladen symboliek. Tarr verfilmde onder andere Krasznahorkais Satantango in een film van zegge en schrijve zevenenhalf uur – wel pas in 1994, een verfilming was onder het communistisch bewind net te dol geweest.
Wie denkt dat de film eenvoudiger en tijdsefficiënter is dan het boek: helaas.