Yuval Noah Harari en de parallellen met “Life of Brian”: ‘Maar ik bén geen profeet’

Yuval Noah Harari: 'In de 21e eeuw zal de mensheid de strijd moeten aanbinden met de overbodigheid.' © Diego Franssens
Jeroen Zuallaert

Hij kwam, hij sprak voor een uitverkochte Lotto Arena, hij overwon. Portret van Yuval Noah Harari, profeet tegen wil en dank.

Het is even over halfdrie en voor de hoofdingang van de Kortrijkse Kulak- campus wordt koortsachtig met een blauwe loper geworsteld. Te midden van het kale landschap blijkt het tapijt een speelbal van de wind. Mopperend besluiten de mannen de loper naar binnen te verhuizen. In allerijl wordt hij tot aan het kantoor van de vicerector uitgerold.

‘Hij is daar! Hij is daar!’ Consternatie in de gang, het geluid van hakken dat gedempt wordt door de blauwe loper, en vicerector Piet Desmet, keurig in maatpak, die een sprint inzet richting entree. Hij is net op tijd om de automatische deuren te zien openglijden en de gast met een stevige handdruk welkom te heten. Binnen de vijf tellen weet hij zich geflankeerd door enkele collega’s, die op één lijn gaan staan om een ontvangstcomité te formeren. Alsof het een buitenlands staatshoofd betreft worden beleefdheden uitgewisseld, waarna ze zich naar het dichtstbijzijnde vergaderlokaal begeven. Yuval Noah Harari heeft het gebouw betreden.

Harari’s idee over artificiële intelligentie strookt totaal niet met de werkelijkheid. Hij overschat de mogelijkheden.Luc Steels, VUB

Sinds Sapiens, zijn boek uit 2011 waarin hij in nauwelijks 350 bladzijden de crème van de wetenschappelijke inzichten in de menselijke evolutie balde, is Yuval Noah Harari ’s werelds meest aangezochte auteur. In zijn vervolgboeken Homo Deus en 21 lessen voor de 21e eeuw waagt hij zich aan de toekomst van de mensheid, en hoe ons maatschappijmodel bedreigd wordt door artificiële intelligentie (AI). De voorbije vijf jaar werden meer dan twintig miljoen exemplaren van zijn boeken verkocht. Barack Obama, Mark Zuckerberg, Bill Gates: het zijn allemaal zelfverklaarde fans van de tot voor kort obscure Israëlische historicus, die zich aanvankelijk specialiseerde in middeleeuwse krijgsgeschiedenis.

‘Geen geposeerde foto’s en maximaal een kwartier interviewtijd’, zo is mij op voorhand duidelijk gemaakt. De professor moet namelijk nog de kans krijgen om zijn microfoon opgespeld te krijgen voor de lezing, en ‘zijn stembanden op te warmen met een kopje thee’. Achter Harari staat een heel team, onder leiding van zijn echtgenoot-manager Itzik Yahav, dat zijn bezoek met strakke hand en een rigoureus tijdschema regisseert. Over tweeënhalf uur zal Harari, die met het vliegtuig vanuit Antwerpen naar Kortrijk is gekomen, het gebouw via een zij-ingang verlaten en koers zetten naar de International Airport Kortrijk-Wevelgem, waar een vliegtuig hem via Brussel terug naar zijn thuisland Israël zal brengen.

Terwijl ik mijn sneakers stiekem schoonwrijf aan de loper krijg ik het gevoel dat mij een audiëntie verleend wordt. Na enkele minuten komt het verlossende bericht: ‘Professor Harari is klaar om u te ontvangen.’

Superkrachten

Een dag eerder, een volgeladen Antwerpse Lotto Arena. Liefst 5000 mensen hebben minstens 52 euro betaald om de lezing van Yuval Noah Harari bij te wonen. De gespreksavond met de ‘intellectuele rockster’ is het officiële aftrapevenement van het maandblad Newsweek. De voorste rijen vullen zich met de politieke en culturele beau monde die op zo’n society-evenement niet mag ontbreken. Alsof ze net uit een 3D-printer zijn gerold flaneren mannen in blauwe maatpakken en kekke brilmonturen naar hun zitplaats. In het midden van de zaal zit ongeveer het voltallige Antwerpse schepencollege, aangevuld met Vlaamse en federale ministers. Wanneer Harari de zaal betreedt en naast Bart De Wever (N-VA) plaatsneemt, gaan zowat alle aanwezige politici staan. Havenschepen Annick De Ridder onderneemt acrobatische bochten om met een glimp van Harari op de selfie te kunnen.

Voor hij zijn voordracht begint, krijgt Harari een eredoctoraat uit handen van Caroline Pauwels, rector van de Vrije Universiteit Brussel. ‘Yuval Noah Harari heeft superkrachten’, oreert Pauwels, die het verzamelde publiek opvallend genoeg als ‘fans’ bestempelt. Ze roemt Harari’s vermogen voor synthese en zijn prikkelende analyses. Voor de VUB is de uitreiking een triomf. ‘Ik heb hem al in 2016 een eredoctoraat aangeboden’, vertelt Pauwels, die zich een fan van het eerste uur noemt. ‘We hebben vier jaar moeten wachten eer we de gelegenheid kregen om hem het doctoraat officieel te overhandigen.’

Het moet gezegd dat Yuval Noah Harari een begenadigd spreker is. In de drie kwartier die volgen, schetst hij in kernachtige bewoordingen de geschiedenis van het menselijke ras. Hij benadrukt de onwaarschijnlijke vooruitgang die de homo sapiens de voorbije eeuwen en millennia heeft gemaakt. Fundamenteel in die ontwikkeling is, aldus Harari, het menselijke vermogen om verhalen te vertellen. ‘Een sapiens kan een andere sapiens ervan overtuigen dat er een god bestaat die hem na zijn dood zal straffen als hij niet gehoorzaamt. Probeer dat maar eens aan een chimpansee wijs te maken.’

Harari creëert een nieuwe mythe, waarin het niet profeten of goden zijn die de waarheid openbaren, maar de wetenschap, of wat daarvoor moet doorgaan.

Filosoof Herman De Dijn

Maar het voornaamste deel van zijn betoog is zijn blik op de toekomst. Harari schetst drie scenario’s voor de toekomst van het menselijk ras. Hij acht het mogelijk dat de mens zichzelf via bio-engineering verbetert en zo bijvoorbeeld een groter deel van zijn hersens kan gebruiken. Een tweede toekomstbeeld is het cyborg-scenario, waarbij mensen zichzelf aanvullen met technologie, chips en sensoren. Zijn meest angstaanjagende visioen is dat we via biotechnologie en artificiële intelligentie een nieuw wezen zullen creëren. Die levensvorm, aldus Harari, zou na verloop van tijd zelfs in staat kunnen zijn om andere sterrenstelsels te koloniseren.

Harari waarschuwt dat artificiële intelligentie weldra ‘de mensheid zal hacken’, zodat AI weldra meer zal weten over ons dan wij over onszelf. Hij schetst scenario’s waarbij algoritmes ons adviseren in onze keuze van levenspartner. ‘Een groot deel van de menselijke geschiedenis was een strijd tegen onderdrukking en uitbuiting’, aldus Harari. ‘In de 21e eeuw zal de mensheid de strijd moeten aanbinden met de overbodigheid.’ Zowat alle beroepen worden volgens Harari door AI bedreigd. Hij ziet wel nog toekomst in beroepen als ICT’er en yogaleerkracht, maar waarschuwt dat het voor het gros van de beroepsbevolking bijzonder moeilijk zal zijn om aan de bak te komen.

Aanbeden in Silicon Valley

Die analyses stuiten ondanks hun robuuste argumentatie op heel wat kritiek. Luc Steels, die als hoogleraar informatica en oprichter van het AI-lab van de Vrije Universiteit Brussel al veertig jaar bezig is met artificiële intelligentie, toont zich hoogst sceptisch over Harari’s stellingen. ‘Ik vind het heel positief dat Harari het debat over artificiële intelligentie aanzwengelt, maar zijn idee over AI strookt totaal niet met de werkelijkheid. Hij overschat de mogelijkheden. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat we ooit een robot zullen kunnen ontwikkelen die bijvoorbeeld in onze plaats het huishouden doet.’

Steels benadrukt dat het allesbehalve zeker is dat AI ooit meer over de mens zal weten dan de mens over zichzelf. ‘Mijn maag draait om als ik zulke dingen hoor. Ja, Google weet inderdaad dat je doorgaans om zeven uur ’s avonds eet. Het kan dus voorspellen dat je even voor zeven iets wilt bestellen. Maar als jij toevallig net een deadline moet halen en dus niet aan eten denkt, weet Google echt niet dat het vandaag iets later zal zijn. Vergeet ook niet dat Google alleen kan werken omdat er dagelijks tienduizenden mensen zijn die gegevens aanleveren. Het is niet zo dat Google zelf al die informatie verzamelt. Artificiële intelligentie zal áltijd limieten hebben.’

Steels vindt het overdreven geloof in de mogelijkheden van artificiële intelligentie gevaarlijk. ‘Het grote probleem is dat als mensen van zulke verhalen overtuigd raken, ze er ook naar beginnen te handelen.’ Daarom vindt hij het onverstandig om zomaar een maatschappijmodel en het onderwijs om te gooien. Hij maakt de vergelijking met de uitvinding van de auto. ‘Op zich is de auto natuurlijk een fantastische uitvinding. Maar door de hele samenleving aan de auto aan te passen, hebben we meer kwaad dan goed gedaan. We hebben hele wijken platgegooid om wegen aan te leggen, we hebben het openbaar vervoer afgebouwd, we hebben enorme vervuiling veroorzaakt, onze steden zijn dichtgeslibd. Pas nu we hier en daar een stadscentrum weer autoluw maken, zien we in wat voor ravage de auto heeft aangericht. Daaruit moeten we leren dat het gevaarlijk is om technologie blindelings te omarmen.’

Harari: 'De parallellen tussen de oude riten en zijn performances zijn zo treffend dat je je kunt afvragen of hij het erom doet.'
Harari: ‘De parallellen tussen de oude riten en zijn performances zijn zo treffend dat je je kunt afvragen of hij het erom doet.’© Diego Franssens

Ondanks zijn doemscenario’s en de kritiek die hij levert op de macht van grote bedrijven is Harari ongemeen populair in Silicon Valley. Geen technologiebedrijf of Harari heeft er al een lezing verzorgd. Het moet gezegd dat hij zich daarbij niet inhoudt: ook ten huize Facebook en Twitter waarschuwt hij voor de gevaarlijke machtspositie die al die technologiebedrijven hebben verworven en de gevaren die nog om de hoek loeren. Steels is niet verbaasd door die vaststelling. ‘Fundamenteel vertelt hij het verhaal dat Silicon Valley graag hoort: dat AI ooit krachtig genoeg zal zijn om de mens te overheersen. Die bedrijven promoten dat om te tonen dat ze technologisch helemaal mee zijn, en het geeft hen excuses om op grote schaal data te verzamelen. Door helemaal mee te gaan in de hype rond al die technologieën speelt hij de grote bedrijven eigenlijk in de kaart.’

Intussen bij Nick Cave

Later die week, de concertzaal van het Brusselse cultuurhuis Bozar. Rockster Nick Cave ijsbeert in gedachten verzonken over het podium. Zijn Conversations with Nick Cave-tournee houdt het midden tussen een akoestisch concert, een meet-and-greet en een zelfhulpgroep. Een hele avond lang kan het publiek vragen stellen aan de rockster, die met deze tournee begon nadat hij in 2015 zijn zoon had verloren. Naast de obligate muziekfanaten (Wat is het verhaal achter dat ene lied?) en de tenenkrullende aanbidders (Wil je eens een glas wijn met mij drinken?) blijken mensen bereid om hun allerpersoonlijkste beslommeringen aan hem voor te leggen. Hoe moet ik mijn verslaving aanpakken? Hoe zal het ouderschap mij veranderen? Wat betekent geluk? Hoe ga jij om met je geloof? Met engelengeduld aanhoort Cave zijn fans, vertelt hij openhartig over zijn emotionele leven, trapt hij open deuren in, brengt hij troost. Tussendoor speelt hij liedjes op een vleugelpiano, alsof hij met zijn muziek de boze geesten probeert te verdrijven.

Op een totaal verschillende manier doen Cave en Harari hetzelfde: ze onderrichten en begeleiden hun publiek. Ze luisteren, gaan in gesprek, bezingen de heilzame werking van meditatie. En het publiek werpt zich aan hun voeten. Zowat alle vragen die Harari in de Lotto Arena krijgt, gaan in zekere zin over de vraagstellers zelf. Een studente van Afrikaanse origine vraagt of de mensheid ooit racisme en discriminatie achter zich zal laten. Radiojournalist Tom De Cock, zelf getrouwd met een man, vraagt of er ooit een einde komt aan homofobie. Een dame die onlangs een burn-out overwon, vraagt hem of de hele wereld in zekere zin niet aan burn-out lijdt. Gita Deneckere, decaan van de faculteit letteren en wijsbegeerte van de Universiteit Gent, wil weten welke toekomst hij ziet voor de humane wetenschappen.

Herman De Dijn kan een grinnik niet onderdrukken wanneer ik hem met mijn observaties confronteer. Vlaanderens bekendste conservatieve filosoof is geen fan van de Harari-manie. De Dijn wijt het succes van Harari aan twee factoren. ‘Technologische ontwikkelingen plaatsen ons vandaag voor grote maatschappelijke vraagstukken’, zegt hij. ‘Tegelijk zijn de grote instituten van zingeving, zoals de katholieke kerk, bijna volledig gemarginaliseerd. En dus wenden we ons naar de wetenschap. Dat zie je heel goed in de discussie over klimaatverandering: we verwachten tegenwoordig van wetenschappers dat ze ons vertellen wat goed is en wat kwaad.’

Dat is exact de rol die Harari vervult, aldus De Dijn. ‘Eigenlijk probeert hij een nieuw Groot Verhaal te creëren. Zoals elke profeet waarschuwt hij voor de toekomst, maar brengt hij tegelijk de boodschap dat, als we ons bekeren, een betere wereld mogelijk is. Hij formuleert in zijn boeken een antwoord op de grote levensvragen, waarop vroeger religie een antwoord probeerde te vinden. Waar komen we vandaan? Wie zijn we? Waar gaan we naartoe? Harari creëert een nieuwe mythe, waarin het niet profeten of goden zijn die de waarheid openbaren, maar de wetenschap, of wat daarvoor moet doorgaan.’ Dat is een totaal hopeloze verwachting, vindt De Dijn. ‘Wetenschap kan geen oplossing bieden voor problemen die te maken hebben met mythe, ethiek of zingeving.’

Ik zie Harari eerder als een soort Socrates, die vragen stelt, mensen aan het denken zet en hen zo tot een antwoord brengt.

Caroline Pauwels, rector VUB

Tegelijk zet Harari ook een zekere levensstijl in de kijker, die opmerkelijk nauw aansluit bij het soort naar avocado geurende gezondheidscultuur die door bepaalde welgestelde progressieve elites wordt aangehangen. Zo is Harari een overtuigd veganist, heeft hij sinds kort de smartphone afgezworen en benadrukt hij het belang van meditatie. Hij is ervan overtuigd dat die meditatie ons de nodige ‘focus en helderheid geeft’ om ‘onszelf beter te leren kennen’.

De ironie wil dat De Dijn en Harari het ook over heel wat eens zijn. Beiden zijn ervan overtuigd dat het menselijke vermogen om verhalen te vertellen de mens van het dier onderscheidt. De Dijn wijst ons met genoegen op de ritualiteit waarmee de Harari-manie gepaard gaat. Hij vergelijkt de miljoenen mensen die zijn boeken lezen met de leesgewoonten van trappisten die afzonderlijk in hun cel lezen en mediteren, maar tegelijk beseffen een collectief te vormen. ‘Het is een soort collectief individualisme’, zegt De Dijn. ‘Lezers zien zichzelf als individuen, maar tegelijk voeren ze door met miljoenen hetzelfde boek te lezen toch een soort rite uit. En af en toe wordt die collectiviteit tentoongespreid, en dan komt de profeet in eigen persoon spreken, om ons tot diepere inzichten te brengen. De parallellen tussen de oude riten en de performances van Harari zijn zo treffend dat ik me afvraag of hij het erom doet.’

Life of Yuval

Wanneer ik Harari de hand schud, bedenk ik me dat als ik een hedendaagse profeet zou moeten kenschetsen, hij er ongeveer zo zou uitzien als de man die nu voor me staat. Een tengere, verlegen, vriendelijke man, in een eenvoudig hemd, een sober jasje, strak gemillimeterd haar, lichte bochel, zuinig brilmontuur. Een spreker die losjes een concertzaal van 5000 man inpakt, maar er tegelijk prat op gaat minstens twee uur per dag te mediteren en elk jaar voor één à twee maanden van de aardbol verdwijnt. Een verfijnd orator die miljoenen verdient met zijn schrijfsels en spreekbeurten, maar desondanks een eenvoudig leven leidt op een collectieve boerderij net buiten Jeruzalem. Een denker die voortdurend spreekt over het klimaatvraagstuk, maar voor de verplaatsing tussen Antwerpen en Kortrijk het vliegtuig neemt. En er zijn natuurlijk steevast zijn kleurige sokjes, die vanonder zijn kostuumbroek dagzomen. ‘Mijn echtgenoot kiest mijn sokken’, geeft Harari lichtjes gegeneerd toe.

Harari zelf lijkt niet echt blij met zijn rol als profeet. Tijdens zijn redevoering zal hij meermaals benadrukken dat hij de waarheid niet in pacht heeft, en dat hij alleen wil waarschuwen voor de gevolgen van de AI-revolutie op de mensheid. Het schijnt te midden van zijn 5000 fans nauwelijks iets uit te maken. Wanneer Canvas-presentator Thomas Vanderveken hem de laatste vraag van de avond stelt, waarbij hij Harari nogal ongelukkig als profeet bestempelt, ontaardt het evenement in een regelrechte Monty Pythonsketch. ‘Maar ik heb jullie al drie keer proberen uit te leggen dat ik geen profeet ben,’ probeert Harari schijnbaar tevergeefs uit te leggen. ‘Jullie moeten allemaal voor jezelf denken.’

Het is zowat letterlijk de bekende scène uit Life of Brian, de Monty Pythonfilm waarin een tijdgenoot van Jezus Christus verkeerdelijk als de Messias wordt aangezien, en tegen zijn wil door een menigte wordt aanbeden. Wanhopig probeert Brian zijn gevolg duidelijk te maken dat ze voor zichzelf moeten leren denken, dat ze allemaal individuen zijn. Waarop de menigte in koor antwoordt: ‘Ja! We zijn allemaal individuen!’ Het is ongeveer woordelijk wat Harari zijn publiek voorhoudt. Harari, die me vertelt dat hij Life of Brian ‘minstens twintig keer’ heeft gezien, moet smakelijk lachen wanneer ik hem de vergelijking voorleg. ‘Ik probeer mensen voortdurend uit te leggen dat ik geen profeet ben’, zucht hij. ‘Ik leg voortdurend uit dat ik niet weet hoe de wereld er in 2050 zal uitzien. Ik presenteer in mijn boeken verschillende toekomstscenario’s, die nooit allemaal tegelijk kunnen uitkomen. Ik probeer vooral bewustwording te creëren rond de uitdagingen die AI creëert, om de gevaarlijkste scenario’s te voorkomen.’

Het is de menselijke natuur, weet Harari. ‘De menselijke geest, en ik reken de mijne erbij, is lui. Als we geconfronteerd worden met moeilijke en angstaanjagende vragen, hopen we toch altijd dat er ergens iemand slimmer is, die ons kan zeggen wat het antwoord is en wat er moet gebeuren.’

Ook Caroline Pauwels bestrijdt het beeld van Harari als profeet. ‘Ik vind het vreemd als mensen hem verwijten een profeet te zijn. Harari beweert nergens dat hij het definitieve antwoord op al die vragen weet. Ik zie hem eerder als een soort Socrates, die vragen stelt, mensen aan het denken zet en hen zo tot een antwoord brengt.’ Ook de kritiek dat Harari bijwijlen een heel donker toekomstbeeld schetst, wijst Pauwels van de hand. ‘Ik snapt echt niet dat hij als een onheilsprofeet wordt gezien. Hij schetst alleen de vragen waarmee wij in de 21e eeuw geconfronteerd worden. Voor mij brengt hij evenzeer een boodschap van hoop, bijvoorbeeld in de manier waarop hij het belang van ethiek in het menselijke handelen benadrukt.’

Harari’s wereldwijde status zorgt ervoor dat zijn doen en laten nauwer in de gaten wordt gehouden. Zo bleek in juli van vorig jaar dat de Russische versie van 21 lessen voor de 21e eeuw met toelating van Harari werd aangepast. Een kritische passage over het regime van president Vladimir Poetin en de annexatie van de Krim werd weggelaten, en er werd een extra paragraaf toegevoegd die kritisch was voor de Amerikaanse president Donald Trump. Harari: ‘Het leek me belangrijk dat de ideeën van het boek lezers in Rusland zouden bereiken.’

Het is de vraag of het werk van Harari de tand des tijds zal doorstaan. Wordt Sapiens – een cynicus zou opmerken: net als de Bijbel – een van die boeken die iedereen in de kast heeft staan maar bijna niemand heeft gelezen? Is het succes van Sapiens een gunstige samenloop van omstandigheden en wordt Harari een zoveelste trend die voorbijgaat? ‘Ik heb de indruk dat Harari vooral op tijd is met zijn boodschap’, aldus Pauwels. ‘Zijn oeuvre is goed geschreven en zet aan tot nadenken, maar ik ben er niet van overtuigd dat het de wetenschap doet kantelen.’

Het applaus is nog niet helemaal uitgestorven wanneer Harari de aula via een zij-uitgang verlaat. Gaat het rond de receptietafels van de Kulak aanvankelijk nog over zijn meeslepende betoog, dan dwalen de gesprekken snel weer af naar minder verheven onderwerpen: het dagelijkse universiteitsleven, het voorbije weekend, de kinderen. Zelfs na de doortocht van een profeet is de mens onherroepelijk aangewezen op de orde van de dag.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content