Lukas De Vos

Verbanning is wreder dan de dood

Lukas De Vos Europakenner

‘Op een ochtend zocht ik mijn dochter en zag dat ze er niet was’. Met dergelijke schijnbaar nuchtere vaststellingen opent de Turkse schrijfster Çiler Ilhan één van de 45 ijzingwekkende kortverhalen uit haar bundel Verbannen.

Çiler Ilhan, Verbannen (Sürgün). Amsterdam, De Geus 2018, 143 blz.

‘Op een ochtend zocht ik mijn dochter en zag dat ze er niet was’. Met dergelijke schijnbaar nuchtere vaststellingen opent de Turkse schrijfster Çiler Ilhan één van de 45 ijzingwekkende kortverhalen uit haar bundel Verbannen.

De bundel werd in 2011 bekroond met de Europese Literatuurprijs. Zelden is vrouwenleed zo met scalpel en ongeloof uitgesneden als in deze litanie van de duizenden manieren om vrouwen te folteren, af te dreigen, te verminken, onder de duim te houden, te schofferen en te vernederen.

En het gaat om een universeel verschijnsel. Ilhan verlaagt zich niet tot gekijf of verwijtend feministisch verzet tegen de onrechtvaardige mannenwereld, maar opent de sluizen van de hel op aarde door vanuit de meest uiteenlopende standpunten de moderne slavernij in al zijn uitwassen en zonder vergoelijking uit te kerven. De finesse van wreedheid is ingekankerd in de maatschappelijke orde, of die nu over godsdienst, dictatuur of gezinstradities gaat.

Het citaat waarmee ik opende komt uit één van de pijnlijkste verhalen, ‘Mijn Dochter’. In amper een luttele bladzijde vervloekt Ilhan de tradities van (valse) eer en bloedwraak. Want de dochter, die verdwenen is, is vermoord door haar broers om de eer van de familie hoog te houden. ‘Er zat niets anders op, ze heeft schande over onze familie gebracht’. Wat weegt daar de omzichtigheid van de zonen tegen op om haar te informeren? Waarop de jongste zoon breekt, en smeekt: ‘Je moet ons geheim bewaren’. En wat doet een half vermoorde moeder dan? Huilen en huilen, maar ‘ontsnappen aan het lot is onmogelijk’. Wat moet ze nog? ‘Ik had mijn dochter verloren, ik wilde niet ook nog mijn andere kinderen verliezen. Negen jaar heb ik niemand iets gezegd. Het spijt me heel erg’.

Verbanning is wreder dan de dood
© GF

Dat is wreedheid in de hoogste graad – afpersing van gevoelens om een gruwelijke, nooit te rechtvaardigen daad te verbloemen. En wie is dan de grootste schuldige? Een tegenhanger is de eindeloze wroeging van een broer in ‘Mijn Zus’. ‘We hebben mijn zus gewurgd, elke nacht droom ik erover’. Omdat ze seculier was, met jongens dolde, zich onfatsoenlijk kleedde. Gewurgd met een kabel, gedumpt in een veld. De eer gered?

Vergelijk dat met het verhaal ‘De Onsterfelijke’. Daarin gijzelt een winkelier een beeldschoon meisje . Hij dreigt haar af met politie en een valse verleidingsaanklacht. Het zwaard van Damocles hangt haar boven het hoofd, plaatsing in een jeugdinstelling, waar ‘ze kinderen met stoom van kokend water verbranden’. Als ze dat niet meer gelooft, dan zal hij haar moeder inlichten. De schande! Tot een andere winkelier hém onder druk zet, waarop hij best met haar wil trouwen. Maar haar koppigheid verstoort zijn plan, ook al bindt hij ze vast op bed, blijft hij haar verkrachten, duwt hij sigaretten op haar lichaam uit, slaat hij haar halfdood, snijdt hij haar met een scheermes.

Als de jongste dochter langskomt gaat het misbruikte meisje over tot de ultieme vernedering: ze laat haar haren afknippen (sinds Lilith dé obsessie van moslimmannen, het haar is de ultieme verleiding waaraan de man niet kan weerstaan). De winkelier slaat haar tegen de muur, want ‘vrouwen zijn allemaal domkoppen. Die stommerd, hoe kon ik haar nog vastpakken, zo zonder haar?’. Met de snijdende eindzin: ‘Is haar het enige wat we nog hebben? Nooit meer, ik zweer je’.

Het zijn die kleine, soms schijnbaar futiele symbolen van onderdrukking die de leidraad vormen van alle verhalen. De onvoorspelbaarheid van de buitenwereld is de (soms gelukkige) doodgraver van een versteende meester-slaaf verhouding. Zo is er het ontroerende vluchtelingenverhaal, ‘Schipbreuk’, waarin alleen de angsthaas overleeft, als uit het niets een storm opsteekt. De jongste dochter had een slecht oog in de betrouwbaarheid van de boot. Vader verdrinkt, moeder kan niet zwemmen, grote broer verzuipt als hij zijn vader wil redden – en grote zus weigerde mee te varen. Verwittigt de kustwacht die de radeloos zwemmende dochter opvist. ‘Het voelde of mijn hand was afgesneden en uit de hand van mijn veertienjarige broer gleed’. Die tragedie, die radeloosheid, die redeloosheid.

Bloedige waterval van onstelpbaar verdriet

Meestal vertelt Çiler Ilhan die onderkoelde dramatische gebeurtenissen vanuit het oogpunt van een jongere vrouw, die ze zelf is (°1972). Maar de uitdieping zit hem vooral in de verschuivingen: soms komt de dader aan het woord (de moeder die een verkrachting en moord zichzelf aanrekent in ‘Pippa’), soms onrechtstreeks (‘Irak I’ over de ‘heldhaftige’ Saddam Hoessein, “allemaal leugens (…) Smekend is hij gestorven”), soms vanuit dierlijk standpunt (de honden – ‘want dieren weten wie er oprecht is en wie niet’ – die als zelfmoordbommen worden uitgestuurd door jihadisten in ‘Donatie’), soms vanuit hogepriesters (de imam, de paus), soms als pluralis majestatis. Ik denk dan aan de striemende aanklacht over de geknechte Koerdische stad Batman, met het steeds terugkerende refrein: ‘Waarom plegen er zo veel vrouwen zelfmoord in Batman?’ Of: ‘Is het bloed van een man zoeter dan dat van een vrouw?’

Dit is een bloedige waterval van onstelpbaar verdriet over de condition féminine in oorden van oorlog, autarchie en bevroren hiërarchie. Çiler Ilhan, zelf in 2017 uit Turkije weggevlucht vanwege het verstikkende klimaat en eerder al schrijfster van Borgesachtige, fantastisch-occulte verhalen (De Kamer van Droomverkopers – Rüya Tacirleri Odasi, 2006), heeft de gave om de dodelijke drift van de mens te vatten in een snaar. Er vloeien droge tranen uit dit boekje. Verbannen betekent eigenlijk weggestuurd uit het paradijs, toen man en vrouw nog gewoon mens waren. Maar kennis heeft de mens van zijn onschuld beroofd, en verantwoordt de gruwelijkste ongelijkheden.

Als een zwarte Orfeus slaagt Çiler ?lhan erin even de hellegang van de samenleving te begrijpen. Maar de pijn verdrijven kan en wil ze niet. ‘You cannot unknow what you know’, zegt Sean Connery in de film Zardoz. ?lhan heeft dit aangepast: ‘You shall not unknow what you know’. Verbannen is een boek waarin de herinneringen pijnlijker zijn dan de feiten.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content