John F. Kennedy: ‘Ish bin ein Bearleener’

‘Ish bin ein Bearleener’ stond op het spiekbriefje dat John F. Kennedy gebruikte tijdens zijn beroemde speech op de tribune voor het West-Berlijnse stadhuis van Schöneberg dag op dag 50 jaar geleden. Een speech die trouwens ook literaire sporen heeft nagelaten.

Kennedy had nog twee andere zinnetjes genoteerd op die bewuste 26 juni 1963: ‘Kiwis Romanus sum’ (Ik ben een Romeins burger) en ‘Lust z nach Bearlin comen’ (Lasst sie nach Berlin kommen). De laatste zin herhaalde hij, als retorisch figuur, vier keer. Met die ‘Laat ze naar Berlijn komen’ probeerde Kennedy diegenen te counteren die meenden dat er met de communisten samengewerkt kon worden. Twee jaar eerder had Walter Ulbricht door de bouw van de Muur de toevloed van DDR-burgers naar West-Berlijn gestopt.
Kennedy besteedde veel zorg aan zijn speeches. Hij smukte ze graag met literaire citaten op. Zijn redevoering van 25 juni 1963 in de Sint-Paulskerk in Frankfurt had hij met talrijke Goethe-citaten opgefleurd. De Amerikaanse president bleef aan de vooravond van zijn optreden in Frankfurt zo lang aan zijn speech sleutelen dat hij zich genoodzaakt zag om zijn afspraak met de Berlijnse burgemeester Willy Brandt in Bad Godesberg op korte termijn af te zeggen.

Collectieve geheugen

Maar niet die redevoering in Frankfurt, wél de speech die Kennedy ’s anderdaags op 26 juni, dag op dag vijftig jaar geleden, in West-Berlijn hield, hechtte zich in het Duitse en Europese collectieve geheugen vast. De West-Duitse gastheren van Kennedy hadden er destijds geen benul van dat de Amerikaanse president Duitsland en Berlijn tamelijk goed kende. Kennedy was er al enkele keren geweest, in 1937 als toerist, in1939 als would-be diplomaat, in 1945 tijdens de Potsdamconferentie als reporter van William Randolph Hearsts ‘International News Service’ en in 1948, tijdens de blokkade van West-Berlijn, als jong Amerikaans democratisch Congreslid.

Tijdens zijn verblijf in 1963 heeft Kennedy in zijn publieke toespraken niets over zijn vroegere Duitslandbezoeken gezegd. In het bijzijn van zijn gastheren maakte hij er wel enkele zinspelingen op. Hoe dan ook, de West-Berlijnse menigte die voor het stadhuis van het West-Berlijnse district Schöneberg was samengestroomd om Kennedy te horen speechen, ging uit de bol bij de slotwoorden van de Amerikaanse president. Diens ‘Ish bin ein Bearleener’ repareerde veel schade en was balsem op de ziel van alle West-Berlijners die meenden dat hij hen in de fase van de bouw van de Muur (1961) in de steek had gelaten.

Hitler heeft de oorlog gewonnen

Kennedy’s bezoek aan West-Berlijn heeft ook in de letteren zijn sporen nagelaten. In 1992 publiceerde Robert Harris de bestseller ‘Fatherland’ (‘Vaderland’, Cargo 2012). In ‘Vaderland’ heeft Hitler de oorlog gewonnen en president Kennedy, die in de roman met voornaam Joseph heet, wil in 1964 de Führer op zijn 75ste verjaardag in Germania bezoeken.

Vorig jaar publiceerde Francine Mathews, een voormalige CIA-medewerkster, haar spionagethriller ‘Jack 1939’. Mathews vertrekt van de weinig geloofwaardige fictie dat president Roosevelt de 22-jarige ambassadeurszoon Kennedy aanwerft als een speciale agent om in Europa een nazinetwerk op het spoor te komen dat met smeergeld de Amerikaanse presidentsverkiezingen wil beïnvloeden. Mathews bespeelt in haar thriller alle clichés. Kennedy en Gestaposchef Reinhard Heydrich rivaliseren om de gunsten van dezelfde vrouw, Diana Playfair, die uiteindelijk door Heydrich wordt vermoord.

Kennedy’s dagboeken

In zijn dagboeken heeft de echte Kennedy zijn ervaringen met Duitsland vlak voor en na de oorlog gefixeerd. Aan de hand van die notities zien we hem groeien in zijn politieke rol. Als twintigjarige student is hij meer in meisjes dan in politiek geïnteresseerd. Als rondreizende student kon hij in 1937 het woord fascisme (‘facism’) niet eens keurig spellen en in 1939 verhaspelde hij de naam van de legendarische SA-Sturmführer Horst Wessel systematisch tot Worst Hessel. Maar in de lente van 1939 ontwerpt hij ook al serieuze en doorwrochte scenario’s over Hitlers mogelijke overrompeling van Polen.

Piet de Moor

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content