Op de dag dat advocaten actievoeren tegen de overbevolking in de Belgische gevangenissen, wijst huisarts Brecht Verbrugghe (39) op de medische gevaren van het wanbeleid. ‘Voedselrantsoenen zijn berekend op het theoretische aantal gevangenen, waardoor gevangenen op consultatie komen omdat ze honger hebben.’
Al enkele jaren werkt huisarts Brecht Verbrugghe in de gevangenis, eerst in die van Sint-Gillis, vandaag in die van Haren. Nu de overbevolking ongeziene proporties aanneemt – de Belgische gevangenissen tellen 600 zogenaamde grondslapers – luidt hij de alarmbel. Opnieuw, want eerder dit jaar diende de 39-jarige Verbrugghe al een lange brief in bij de Orde der Artsen vanwege een reeks zware tekortkomingen in de penitentiaire gezondheidszorg.
Opvallend: u spreekt niet graag over ‘overbevolking’.
Brecht Verbrugghe: Die term verdoezelt een belangrijk deel van de realiteit. Je suggereert dat het gaat over een logistiek probleem van de gevangenis. Terwijl de gevangenis alleen maar binnenneemt wie de strafrechtelijke keten aanlevert. De overbevolking accentueert wel alle bekende problemen van de gevangenis, met belangrijke en dure gevolgen voor de veiligheid en gezondheid van de maatschappij.
‘Mensen zonder papieren die een jas stelen in de Primark kunnen geen enkelband krijgen, want ze hebben geen adres.’
U zegt dat de gevangenis weinig bijdraagt aan veiligheid. Waarom?
Verbrugghe: Brussel legt een sterke focus op kleine straatcriminaliteit en drugsfeiten. Als je die mensen opsluit, worden ze op straat simpelweg vervangen, want je doet niets aan de oorzaken van de problemen. Wat levert dat maatschappelijk op? Die vraag wordt te weinig gesteld. Uit mijn ervaring kan ik stellen – en studies ondersteunen dat – dat veel mensen slechter uit de gevangenis komen dan dat ze erin gingen. Dat merken we ook aan de recidivecijfers.
De kern van het probleem ligt in de maatschappij. Denk aan de afbouw van de psychiatrische zorg, de besparingen in het sociaal beleid waardoor meer mensen in de precariteit terechtkomen, drugs nemen en/of verhandelen. Armoede, ongelijkheid, traumatische ervaringen, psychiatrische problemen: dat zijn de grote oorzaken van de criminaliteit, maar ook van gezondheidsproblemen.
(lees voort onder de kader)
Advocaten voeren originele actie
De Belgische stafhouders, de hoofden van de lokale balies van advocaten, gingen woensdag op bezoek in verschillende gevangenissen. De stafhouders willen op die manier de problematische detentieomstandigheden in ons land aan de kaak stellen.
Sinds vorig jaar hebben stafhouders het recht om zonder toestemming van de minister van Justitie de gevangenissen in hun rechtsgebied te bezoeken. Net als in 2024 oefenen de baliehoofden dat recht vandaag collectief uit ter gelegenheid van de Europese Dag van de Rechten van de Mens.
‘De overbevolking en de flagrant onvoldoende toegang tot gezondheidszorg zijn enkele schrijnende problemen van de Belgische gevangenissen’, schrijft belangenorganisatie Advocaat.be in een persbericht. ‘België is daarvoor al meermaals veroordeeld door internationale instanties vanwege schendingen van de mensenrechten. Hoewel de wet én het Europees mensenrechtenverdrag gevangenen een gelijkwaardige gezondheidszorg en een menswaardige behandeling garanderen, blijft de werkelijkheid mijlenver achter. De kloof tussen recht en praktijk is onmiskenbaar – en onaanvaardbaar.’
De bezoeken gebeuren volgens Advocaat.be in alle onafhankelijkheid. Achteraf worden de bevindingen van de stafhouders gebundeld in een rapport. In het rapport van vorig jaar stond onder meer te lezen dat de meeste gevangenissen in een ‘erbarmelijke staat’ verkeren. De isolatiecellen in Gent, Antwerpen en Dendermonde werden ‘mensonwaardig’ genoemd.
Groot tekort medisch personeel
Ons land telt in totaal 39 gevangenissen. Vandaag zitten er 13.613 gedetineerden opgesloten, hoewel er maar plaats is voor 11.098 mensen. De overbevolkingsgraad bedraagt dus ruim 18 procent. Bij gebrek aan voldoende bedden slapen 600 gedetineerden voorlopig op de grond. Daarnaast is er volgens Advocaat.be ook nog eens een groot tekort aan medisch personeel.
Afgelopen zomer kondigde minster van Justitie Annelies Verlinden (CD&V) een noodwet aan die het probleem van de overbevolking moet aanpakken. Die wet heeft volgens de balies ‘nauwelijks effect’ gehad. ‘Sterker nog: het aantal gedetineerden is in die periode licht gestegen, met 71 extra personen. Het beleid verwees daarbij naar de geplande oprichting van tien bijkomende detentiehuizen, maar tot op vandaag zijn er slechts drie daadwerkelijk gerealiseerd.’
Verlinden reageert
Verlinden laat in een reactie aan persagentschap Belga weten dat sinds de inwerkingtreding van de noodwet 600 gedetineerden onder voorwaarden zijn uitgestroomd en 950 anderen in strafonderbreking konden, maar dat ‘de stijgende instroom de voorziene effecten van de noodwet neutraliseert’. Dat komt volgens haar onder meer door de ‘harde acties tegen de georganiseerde criminaliteit’ en de ‘aanwezigheid van meer langgestraften en van beklaagden zonder wettig verblijf in de gevangenissen’.
De bedoeling is dan ook om de komende jaren capaciteit bij te creëren. Op korte termijn moeten er voor de grondslapers sneller bijkomende maatregelen volgen. Die worden besproken in de regering, laat de minister nog weten. Ondertussen werkt een onafhankelijke expertencommissie verder aan een ‘duurzaam en structureel plan om overbevolking niet alleen verder te bestrijden, maar ook te voorkomen’.
Hoe ervaart u de situatie in Haren?
Verbrugghe: Het systeem was al fragiel en de overbezetting duwt het over de rand. Haren werd verkocht als een penitentiair dorp maar voelt als een fabriek. De diensten zijn slecht op elkaar afgestemd. Dat zorgt voortdurend voor miscommunicatie, vertraging, en het afzeggen of ontzeggen van medische en sociale hulpverlening. In mijn beroep zijn de consequenties heel duidelijk: een ondermaatse opvolging en moeilijke verwijzingen die leiden tot slechte gezondheidsresultaten. De voedselrantsoenen zijn bijvoorbeeld berekend op het theoretische aantal gevangenen, waardoor gevangenen op consultatie komen omdat ze honger hebben.
U pleit voor een proactievere gezondheidsaanpak.
Verbrugghe: De gevangenispopulatie is totaal niet representatief voor de bevolking. Veel mensen spreken de taal niet, hebben weinig toegang gehad tot zorg of beseffen niet hoe ze klachten moeten formuleren. Het is een erg precaire populatie, vaak arm, met een bijhorende slechte gezondheid.
De helft heeft een verslavingsproblematiek. Uiteraard kun je die beter buiten de gevangenis behandelen. Maar als je hen dan toch opsluit, moet daar een traject aan verbonden zijn, vanaf dag één. Dat gebeurt amper. Justitie heeft daar geen duidelijke visie op: het debat gaat meestal over drugstesten, nooit over sociaal-medisch beleid om mensen van hun verslaving af te helpen. Dat gebrek aan visie is structureel en zorgwekkend.
Dat zie je ook bij de aanpak van migratie. Mensen zonder papieren die een jas stelen in de Primark kunnen geen enkelband krijgen want ze hebben geen adres. Ze belanden dus in de gevangenis om puur administratieve redenen. Dat is niet alleen een ernstig moreel probleem, maar ook koren op de molen van extreemrechts en het levert de samenleving niets op.
Minister van Justitie Annelies Verlinden (CD&V) sleepte voor de rest van de regeerperiode 1 miljard euro in de wacht. Is dat geld welkom?
Verbrugghe: Mijn pleidooi is: geef zeker geen extra geld aan gevangenissen, want daarmee behaalt justitie geen enkele van de beoogde doelstellingen. En stop het zeker niet in extra gebouwen, waarvan internationaal bewezen is dat die alleen maar meer mensen in de gevangenis zullen doen belanden. Of, nog erger, in het oplappen van oude gevangenissen, waardoor we geld door ramen en deuren smijten. Een deel van het budget zou kunnen worden gebruikt voor de overheveling van de gezondheidszorg naar het departement Volksgezondheid. Investeer dat miljard dus liever in sociaal beleid, huisvesting en gezondheidszorg.
Gevangenentransport kraakt: 70 misgelopen ritten per week, twee verdachten vrijuit