Verdronken vluchtelingen op Lesbos in scène gezet? In geen geval

Iedere week zoekt Knack naar misleidende informatie op het internet. Volgens een druk gedeeld Twitter-bericht valt op recente beelden uit Lesbos te zien hoe de verdrinking van vluchtelingen ‘in scène wordt gezet’. Die beschuldiging is onbewezen en niet bepaald geloofwaardig.

Een cameraman en een geluidsman maken in ondiep water opnames van een badende jongen en een vrouw met hoofddoek. Een kort filmpje en een foto van het tafereel verspreidden zich de voorbije weken via sociale media, met de stellige boodschap dat het gaat om ‘een ngo’ die op het Griekse eiland Lesbos de verdrinking van migranten zou ‘in scène zetten’. Bewijzen voor die bewering ontbreken. Hoe komen dergelijke beschuldigingen tot stand? Waar zijn deze beelden opgenomen? En waarom zijn zo veel mensen bereid te geloven dat het hier om opgezet spel gaat?

Moria

Via Reverse Image Search, een techniek om het internet te doorzoeken naar soortgelijke afbeeldingen, vinden we al snel de foto terug die circuleert op Twitter. De randen blijken ervan afgeknipt: op het origineel is in de linkerbovenhoek een opvallend gebouw te zien. Via Google Street View kunnen we dat gebouw lokaliseren in de buurt van de jachthaven van Panagiouda, een badplaats in het oosten van Lesbos. Dat eiland bevindt zich slechts enkele kilometers voor de kust van Turkije en is een van de populairste plaatsen waar vluchtelingen en migranten de voorbije jaren de oversteek naar Europa hebben gewaagd. Het is de locatie van het beruchte vluchtelingenkamp van Moria, het grootste van Europa, waar meer dan 20.000 mensen in slechte omstandigheden op elkaar gepakt zitten terwijl ze de behandeling van hun asielaanvraag afwachten. Het strand van Panagiouda ligt op slechts twee kilometer van dat kamp. De locatie klopt dus: de foto is met zekerheid in Lesbos gemaakt. Ook dat de baders vluchtelingen zijn, is aannemelijk.

Verder onderzoek wijst uit dat het beeld oorspronkelijk afkomstig is uit het lokale krantje Het Nieuws uit Lesbos. De foto figureerde op dinsdag 2 juni op de voorpagina, onder de titel ‘Voor “de staat” Moria gelden de wetten niet’. In het bijbehorende artikel hekelde de publicatie dat vluchtelingen uit Moria het kamp verlieten, ondanks de ingestelde lockdown door het coronavirus, onder meer om te gaan zwemmen. De politie zou niet ingrijpen en bovendien, stelt Het Nieuws uit Lesbos, was zwemmen op die locatie sowieso verboden wegens het vervuilde water. De krant noemt het daarom ‘provocerend’ dat ‘een televisieploeg (of ngo-leden) met hen de zee was in gegaan voor een interview’. Omdat de zwemmers gekleed waren, speculeert de auteur tot slot: ‘Moeten we aannemen dat dit geënsceneerde opnames zijn, die een drama lijken te tonen wanneer ze de kusten van Lesbos bereiken?’

Nadat de website lesvosnews.net dat lokale krantenartikel gekopieerd had, verspreidde het gerucht dat het om ‘opgezet spel’ ging zich verder via enkele Griekse blogs, tot het uiteindelijk als een ‘vaststaand feit’ op sociale media werd gedeeld.

Zwemmen

Wat met het filmpje, dat samen met de foto gedeeld werd en dezelfde cameraploeg in het water toont? Dat lijkt te zijn opgenomen met een smartphone vanuit een ander gezichtspunt dan de foto, vanaf de waterkeringsmuur rond de jachthaven. De vroegste versie van de video vinden we terug op de Facebookpagina van een inwoner van Lesbos, gedateerd op zaterdag 30 mei. Het bijschrift luidt: ‘Het strand van Moria. Opnames door een cameraploeg in het “niet-Griekse deel van het eiland”‘. Ook hier wordt in de commentaren meteen door sommigen gespeculeerd dat het zou gaan om het fabriceren van ‘zielige’ beelden om donaties los te weken: ‘Ze zullen zeggen dat het kind verdronken is en dat het de schuld is van Griekenland, om medeleven op te wekken’, reageert iemand.

Op de beelden is echter te zien hoe de cameraploeg zich dieper in het water bevindt dan de baders, en dat er in de richting van het strand wordt gefilmd. Op de achtergrond is daardoor een drukke autoweg te zien, en een groepje spelende kinderen aan de waterlinie. Uit recente reportages op Lesbos weten we bovendien dat kinderen uit het kamp Moria wel vaker gaan zwemmen in Panagiouda, wat op wrevel stuit bij de lokale bevolking en ondernemers uit de toeristische sector. In een interview met het Jordaanse mediakanaal Al Bawaba op 11 juni betreurt de 17-jarige Afghaanse vluchteling Fardeen bijvoorbeeld dat de politie hen die dag van het strand verjaagd heeft: ‘Zwemmen is een van de weinige zaken die ons het leven in Moria helpen vergeten.’ Ook een reportage van de Duitse nieuwszender NVT, opgenomen enkele dagen voordien, toont zwemmende vluchtelingenkinderen in Panagiouda die door de lokale politie terug naar het kamp worden gestuurd.

Gemanipuleerd

Waarom duikt dan toch het scenario op dat het hier zou gaan om ‘opgezet spel’? Deze hardnekkige beschuldiging is er slechts eentje in een lange reeks virale hoaxes die het narratief proberen pushen dat ‘de mainstreammedia’ of ngo’s beelden van bootvluchtelingen ‘faken’. Zo circuleerde in de zomer van 2018 een video waarin een cameraploeg op een strand in Kreta opnames maakte van een groep gesluierde vrouwen in het water. Antimigratiestemmen op sociale media deelden die beelden toen als bewijs van opgezet spel, maar ze bleken gefilmd voor Land of the Painful Virgin Mary van de Griekse regisseuse Eleni Vlassi, een documentairefilm over de Griekse vlucht uit Klein-Azië in 1922.

Een andere, soortgelijke beschuldiging van enscenering baseerde zich op een foto uit december 2015 van een grote groep mensen die met zwemvesten in de Egeïsche Zee drijven na het zinken van hun bootje. Een man op de achtergrond steekt op deze foto hoog boven de zeespiegel uit, wat tot de virale claim leidde dat het beeld geënsceneerd was in ondiepe wateren en de man gewoon rechtop stond op de bodem. Documenten van de kustwacht en een analyse van videobeelden van de redding toonden echter aan dat de opname wel degelijk zo’n 4 zeemijl van de kust was gemaakt. De man die boven iedereen uittorende, bleek zich recht te houden op de half verzonken restanten van de boot.

Zelfs de wereldberoemde choquerende foto’s van de verdronken peuter Alan Kurdi, die in september 2015 omkwam tijdens een gefaalde overtocht naar het Griekse eiland Kos, werden door uiterst rechtse commentatoren als Katie Hopkins ‘gemanipuleerd’ genoemd. Het lichaam van de jongen zou zijn verplaatst naar een ‘meer fotogenieke plek’, een theorie die zich baseerde op andere beelden van een jongetje, aangespoeld op een rotsig strand, en van een Turkse hulpverlener die het lijkje in zijn armen had. Het bleek daar echter te gaan om Alans broertje Galip, die eveneens verdronk en enkele honderden meters verder teruggevonden werd.

Hoewel bovenstaande voorbeelden enkele jaren oud zijn – en al lang weerlegd – blijven ze opduiken in antimigratiekringen op sociale media, telkens wanneer de vluchtelingencrisis weer aanzwelt. De bedoeling is steeds dezelfde: insinueren dat ngo’s, ‘de media’ en ook de vluchtelingen zelf stiekeme fraudeurs en oplichters zijn en dat burgers zich niets hoeven aan te trekken van hartverscheurende beelden van vluchtelingen. Deze nieuwe casus uit Lesbos borduurt duidelijk voort op dat sentiment.