Terreurbestrijding: ‘De eenzame wolven zullen niet verdwijnen’

De aanslagen in Frankrijk zijn uitgevoerd door religieuze fanatici en hebben niets te maken met de politieke islam, denkt jihadexpert Wassim Nasr. In tegenstelling tot de aanslag in Wenen, die opgeëist werd door IS. ‘Alle Europese regeringen gooien dit soort zaken op één hoop. Dat is fout.’

Europa lijkt in een nieuwe terreurgolf beland. Na de onthoofding van geschiedenisleraar Samuel Paty in de buurt van Parijs werd Nice opgeschrikt door een steekpartij in de basiliek, waarbij drie doden vielen. Enkele dagen later daverde Wenen op zijn grondvesten toen een man op zes verschillende plaatsen in de binnenstad begon te schieten: vier mensen kwamen om het leven, tweeëntwintig anderen raakten gewond; de IS eiste die aanslag op.

Zijn die gebeurtenissen het startschot voor een nieuwe periode van terreur in Europa, zoals enkele jaren geleden? In Frankrijk werd na de aanvallen in Nice het hoogste dreigingsniveau afgekondigd, en voor het Verenigd Koninkrijk waren de gebeurtenissen in Wenen de aanleiding om het dreigingsniveau van ‘substantieel’ naar ‘ernstig’ te verhogen. In Duitsland geldt een verhoogde waakzaamheid aan de grensovergangen met Oostenrijk en in Berlijn. De Franse president Emmanuel Macron spreekt van harde maatregelen tegen de radicale islam, en in Oostenrijk zei bondskanselier Sebastian Kurz dat de wetgeving moet worden aangepast om extremisten te kunnen vervolgen en bestraffen. Hij zou daar met president Macron over spreken, klonk het. Beide landen zullen hun terreurbeleid dus verstrengen als antwoord op de recente aanslagen. De vraag is of dat vruchten zal afwerpen.

Geen woede-uitbarsting

‘Het is een kwestie van toeval’, stelt de Duitse terreurexpert Alfred Hackensberger. Hij schreef het boek Lexikon der Islam-Irrtümer (‘lexicon van misvattingen over de islam’) en werkt voor de Weense krant Die Presse. ‘De dader in Wenen had geprobeerd zich aan te sluiten bij de IS en wilde naar Syrië gaan. Maar hij werd gearresteerd aan de grens en belandde achter de tralies. Hij had 22 maanden cel gekregen. Omdat hij zich goed gedroeg, een deradicaliseringsprogramma volgde en vervolgens loog dat hij zijn radicale gedachtegoed had afgezworen, kwam hij al na enkele maanden vrij. Dat kan overal in Europa gebeuren.’

Hackensberger acht het waarschijnlijk dat de twintigjarige dader, een man met de Oostenrijkse en Noord-Macedonische nationaliteit, zelf contact heeft opgenomen met de IS – en niet andersom. ‘Hij had daar ongetwijfeld goede connecties uit de periode dat hij naar Syrië wilde. Hij heeft die connecties wellicht laten weten wat hij van plan was.’

De schietpartij in Wenen was niet het gevolg van een spontane woede-uitbarsting, weet Hackensberger. ‘Het ging om een geplande actie. Twee zaken hebben de beslissing van de dader wel versneld: de nieuwe lockdown in Oostenrijk – als hij niet snel was, zou er niemand meer op straat zijn – en de moord op Samuel Paty.’

Of de man alleen handelde of in samenwerking met anderen wordt onderzocht. De politie heeft inmiddels veertien mensen aangehouden die met hem in contact zouden staan. Ze zouden een moskee in Wenen hebben bezocht die bekend was vanwege haar contacten met extremisten.

Dat de dader de Oostenrijkse autoriteiten compleet om de tuin heeft geleid over zijn deradicalisering is een pijnlijke zaak. Bovendien was hij na zijn vrijlating met een auto naar buurland Slowakije gereden om magazijnen te kopen voor een kalasjnikov. Die kreeg hij niet te pakken, maar de Slowaakse inlichtingendienst waarschuwde Oostenrijk wel over de feiten. Het ging om een duidelijk signaal dat de jongeman niet was gederadicaliseerd, en toch deden de Oostenrijkse autoriteiten niets met de informatie. Ook daarop werd bondskanselier Kurz aangesproken.

‘De autoriteiten zijn absoluut nalatig geweest’, bevestigt Hackensberger. ‘Maar in elk land zijn radicale individuen op vrije voeten. Het is zo goed als onmogelijk om hen allemaal de klok rond in de gaten te houden, zowel live als online. Daar is een enorm aantal manschappen voor nodig, en die zijn niet voorhanden. Nu hebben ze in Oostenrijk voor strengere maatregelen en observaties gekozen, maar het is een kwalijke zaak dat daarvoor eerst mensen zijn moeten sterven.’

Ondanks de fouten van de Oostenrijkse overheid lijkt het fenomeen van de lone actors een van de grootste uitdagingen van Europa te zullen worden, de komende jaren. ‘Het gedachtegoed van de IS duikt weer op als een soort subcultuur’, zegt Hackensberger. ‘Jonge gasten worden er opnieuw door geïnspireerd en volgen de raad op om overal “te vechten als het nodig is”. Ze nemen een mes en plegen vreselijke daden. Ik vermoed dat het daar voorlopig bij zal blijven. De IS heeft te weinig manschappen om grotere aanslagen te plegen in Europa. Anders zouden ze het zeker proberen.’

Goed nieuws

Dat de IS nog niet van het toneel is verdwenen, wordt vooral duidelijk in de landen rond de Sahel. Daar krijgt de organisatie in ijltempo voet aan de grond en smeedt ze allianties met verschillende soortgelijke groeperingen. Intussen woedt er in het Sub-Sahara een harde strijd om de macht tussen de IS en Al Qaeda. Het Westen houdt die ontwikkeling nauwlettend in de gaten.

Of dat gevolgen heeft voor de veiligheid van Europa, is niet waarschijnlijk, denkt Wassim Nasr. De Franse jihadexpert is journalist bij France 24 en schreef het boek Etat Islamique, le fait accompli. ‘De fout die alle Europese regeringen maken, is dat ze dit soort zaken op één hoop gooien. De situatie in oorlogsgebieden ginder heeft geen directe invloed op de situatie hier. Dat was wel zo in 2015 en 2016, toen strijders vanuit Syrië en Irak naar Europa terugkeerden. Nu is het anders. Eenlingen hebben de recente aanslagen in Frankrijk uitgevoerd. De eerste aanval was in september, door een Pakistaan die dacht dat de kantoren van het satirische weekblad Charlie Hebdo nog altijd gevestigd waren op de oude locatie. Daarna volgde de moord op Samuel Paty, gepleegd door een Tsjetsjeen. Als reactie volgden de mesaanvallen in Nice, de dader was een Tunesiër die net in Frankrijk was aangekomen. Waarmee ik wil zeggen dat je dit probleem moet oplossen door naar de migratieproblematiek te kijken in plaats van naar de politieke islam.’

Dat president Macron oorlogstaal spreekt tegen de politieke islam houdt volgens Nasr geen steek. ‘Je moet niet elke mesaanval op dezelfde manier behandelen als de aanslagen van 11 september 2001 in New York of die van 13 november 2015 in Parijs. Dat is irrationeel. Nogmaals: de laatste drie aanslagen hadden een fanatiek religieus motief en zijn uitgevoerd door individuen. Maak er dus niet meer van dat het is.’

‘Wat niet betekent dat het echte terreurgevaar niet meer bestaat. Maar de enige aanslag die in 2020 al aan de IS was gelinkt, en die dus wel een politiek doel had, was die in Londen. In de Britse hoofdstad viel begin dit jaar een bekende islamist verschillende mensen aan met een mes. En daar is nu Wenen bij gekomen.’

Het probleem van de eenzame wolven zal niet verdwijnen, stelt Nasr. ‘Aanslagen zoals in Parijs en Nice zetten anderen aan om hetzelfde te doen. We mogen dus nog nieuwe aanslagen verwachten. Aan de andere kant is er wel degelijk een en ander veranderd sinds de aanslagen van 2015 en 2016. Door de inspanningen van de inlichtingendiensten en de politie zijn er ook heel wat aanslagen voorkomen, dat vergeten we soms. De inlichtingendiensten zijn er een stuk beter in geworden om potentiële daders te monitoren, waardoor grotere aanslagen veel moeilijker uit te voeren zijn. Het is dus niet allemaal slecht nieuws wat de klok slaat.’