‘Stories’ op Facebook en Instagram: een ideaal medium voor desinformatie

Voor de camera’s zei de woordvoerdster van de betoging tegen de coronapas dat ze niet tegen vaccinatie is. Maar in haar ‘stories’ op Instagram en Facebook deelt Sarah Melis gretig antivax-boodschappen. Wat maakt de tool zo handig voor online desinformatie?

De klassieke waarschuwing over sociale media luidt: let op met wat je online plaatst, want ‘het internet vergeet niet’. Je oude dronken feestfoto’s op Facebook of jeugdige aangebrande politieke uitspraken op Twitter kunnen je bijvoorbeeld zuur opbreken wanneer je enkele jaren later een job zoekt. Dat veranderde enigszins met de introductie van Snapchat, de app waarmee je foto’s en video’s online kunt plaatsen die na een tijdje automatisch weer verdwijnen. Een soortgelijke functie is later ook door andere onlineplatformen geïntegreerd. Zo heb je op Facebook en Instagram al enkele jaren ‘Stories’: korte updates die niet op je tijdslijn zelf verschijnen, waarvan je kunt selecteren wie ze kan bekijken, en die na 24 uur weer offline verdwijnen. Sommige profielen gebruiken Instagram bijna exclusief om zulke stories te delen.

Het is dan ook een perfect mechanisme om je volgers op de hoogte te houden van je dagelijkse escapades zonder die beelden nog jaren later te zien opduiken. Maar stories blijken even geschikt voor de verspreiding van allerlei misleidende informatie. Ze houden namelijk in dat de kenmerkende interactiviteit van sociale media grotendeels wegvalt. Als iemand in een story foutieve info verspreidt, bestaat er geen mogelijkheid om daaronder een commentaar of reactie achter te laten. En 24 uur later is alles sowieso weer verdwenen.

Die vluchtigheid vormt ook voor factcheckers ook een bijna onmogelijke uitdaging. Hoewel Facebook en Instagram gebruik maken van de diensten van externe factcheckers, lukt het zelden om binnen de 24 uur een bepaalde claim te factchecken en er bovendien voor te zorgen dat die factcheck doorsijpelt naar het onlineplatform. Wie een misleidende story te zien kreeg, wordt achteraf dus nog zelden geconfronteerd met de waarheid. Dat maakt van Stories een ideaal medium om je volgers boodschappen over te brengen zonder al te vaak te worden lastiggevallen door factcheckers of mensen die je tegenspreken.

Purebloods

Dat fenomeen is goed waar te nemen bij bepaalde actiegroepen die zich kanten tegen de coronamaatregelen. Neem nu Factor V. Die vereniging werd in september opgericht door enkele ondernemers en academici, onder wie professor gezondheidseconomie Lieven Annemans (UGent). Factor V wil, volgens het missiestatement, ‘een actieve bijdrage leveren aan het ondersteunen van mensen in de ontwikkeling van hun bewustzijn naar vrijheid, verantwoordelijkheid en verbinding als fundament van de samenleving’. Iets concreter is een open brief waarin ze pleiten tegen ‘massavaccinatie’ en de regering vragen om ‘de polarisatie tussen gevaccineerde en niet-gevaccineerde personen onmiddellijk te stoppen’.

De publieke berichten van Factor V op Instagram bevatten brave oproepen tot betogingen en brieven aan politici. Hun recentste update is een bericht aan Vooruit-voorzitter Conner Rousseau, met de vraag om excuses omdat Rousseau de betogers op de manifestatie tegen de coronapas op 21 november ‘antivaxers’ had genoemd. Dat was onterecht, vond Factor V, omdat zij naar eigen zeggen mensen verenigen die zowel gevaccineerd als niet-gevaccineerd zijn. Het gaat hen enkel om ‘vrijheid, verantwoordelijkheid en verbinding’.

Maar de meer vluchtige Instagram-stories die Factor V deelt, vertellen een ander verhaal. Daar lees je onder andere een bericht over hoe je van de coronavarianten ‘delta’ en ‘omicron’ een anagram kunt maken dat leest als ‘media control’. Een internetmeme toont hoe gevaccineerden rondjes lopen tussen varianten en boosters en moeten ‘wakker worden’. En zelfs een afbeelding die ongevaccineerden bestempelt als ‘pure bloods’, een bijnaam die populair is bij een groep extremere vaccinweigeraars (zie Knack nr. 48).

Genocide

Het is een patroon dat je wel vaker ziet bij de actiegroepen die zich – alvast nominaal – afzetten tegen de coronamaatregelen of tegen de coronapas. Enerzijds een tijdslijn of website met hoogdravende manifesten en boodschappen over verdraagzaamheid, vrije keuze, en ‘verbinding’ tussen gevaccineerden en niet-gevaccineerden. Anderzijds een verzameling ‘stories’ vol desinformatie, complottheorieën, en internetmemes die gevaccineerden volop viseren.

Dat geldt ook voor de woordvoerders van de grote betoging tegen de coronapas op zondag 21 november: het duo Sarah Melis en Ezra Armakye van de actiegroep Samen Voor Vrijheid. Wat zij als woordvoerders in interviews verklaren, strookt niet altijd met de radicalere standpunten die ze delen op sociale media. Terwijl Melis de dag na de betoging in De Afspraak bijvoorbeeld sprak over ‘samen met de politie’ uitzoeken wie er precies achter de rellen op de manifestatie zat, deelden zowel Armakye als zijzelf op sociale media beschuldigingen waarin de politie ronduit met de vinger gewezen werd als aanstokers van het geweld.

In de communicatie over de betoging is steeds benadrukt dat de manifestatie ‘niet tegen vaccinatie’ gericht was, maar enkel tegen de coronapas. Melis sprak in De Afspraak interviewster Phara de Aguirre evenmin tegen toen die haar omschreef als ‘niet tegen de vaccinatie’. Maar op sociale media vertelt Melis dan weer hoe ze haar oproepingsbrief van het vaccinatiecentrum ‘ritueel verbrand’ heeft. De voorbije week verspreidde ze tweemaal de complottheorie dat de symptomen van de omikron-variant hetzelfde zouden zijn als ‘de bijwerkingen van de prik’. In een andere meme die Melis deelde, wordt de keuze tussen vaccinatie en een besmetting met het coronavirus voorgesteld als het verschil tussen ‘bloedklonters versus verkoudheids- en griepsymptomen’. In de stories van Melis duiken ook afbeeldingen op afkomstig van complotmedia als DissidentNL en De Andere Krant.

Haar kompaan Ezra Armakye gaat in zijn berichten op sociale media nog een stuk verder. In september beweerde hij ronduit dat het coronavirus niet bestond: ‘Er is geen coronavirus, enkel een gemuteerde vorm van griep dat (sic) ze covid-19 noemen.’ Over vaccinaties klonk het dan weer als volgt: ‘Iedereen die gelooft dat deze vaccinaties werken, verscheur uw diploma’ en: ‘Iedereen die het vaccin krijgt, vernietigt het eigen immuunsysteem.’ Elders heeft hij het zelfs over ‘genocide’ en ‘depopulatie’, populaire complottheorieën die stellen dat machtige elites via vaccinaties de wereldbevolking willen inkrimpen.

Stories maken het erg eenvoudig om achter een oppervlakkige façade dagelijks een discours te verspreiden dat veel kwalijker kan zijn, en dat zo goed als volledig ontsnapt aan tegenspraak of factchecks. Wie de vluchtige berichten nauw opvolgt, krijgt een beter inzicht in de werkelijke motieven van mensen – inclusief die van mensen die zich onterecht opwinden over het label ‘antivaxers’.