Om te beseffen dat Schild & Vrienden een radicaliserende groepering was, had niemand toegang nodig tot hun verborgen kanalen. Het was open en bloot te zien in hun hele discours, zegt VUB-onderzoeker Kristof Verfaillie.
Lang voor de studentenclub rond Dries Van Langenhove in een Pano-reportage ontmaskerd werd als een extreemrechtse vereniging waarin racisme, seksisme, rassenhaat en wapengeweld welig tieren, was bij Schild & Vrienden al duidelijk een proces van radicalisering te ontwaren. ‘Schild & Vrienden werd niet pas fout op het moment dat je geheime chatgroepen ontdekt,’ zegt Kristof Verfaillie, die aan de VUB onderzoek deed naar de preventie van gewelddadige radicalisering.
In mei 2017 werd een lezing van staatssecretaris Theo Francken (N-VA) aan de Brusselse universiteit verstoord door linkse actievoerders. Het werd een katalysator voor het ontstaan van Schild & Vrienden: toen Francken later naar de Universiteit Gent ging, namen zij zich voor om als bewakingsploeg te fungeren en erop toe te zien dat de lezing dit keer wel kon doorgaan.
‘In de weken en maanden na het incident aan de VUB stootten we her en der op de naam Schild & Vrienden en op symbolen zoals het jaartal 1302. Toen we vervolgens het discours op hun online kanalen onder de loep namen, vonden we daarin elementen ontluikende processen van radicalisering illustreerden.’
In de reportage van Pano bleken de grofste uitspraken vooral op afgeschermde fora gedaan te worden. Maar volgens u vertoonden de stellingnames op hun publieke kanalen dus al de tekenen van radicalisering.
Kristof Verfaillie: Klopt, en het ging daarbij niet zozeer over de concrete standpunten die werden ingenomen dan wel over de manier waarop. Denk aan de memes die al erg vroeg circuleerden en de manier waarop maatschappelijke thema’s daarin werden afgebeeld. Schild & Vrienden hanteert een discours waarin mensen of groepen die er andere standpunten op nahouden systematisch worden voorgesteld als abnormaal, onnatuurlijk, onbegrijpelijk en moreel inferieur.
Er treedt dus een ideologische verstarring op?
Verfaillie:Daniel Koehler, directeur van het German Institute on Radicalization and De-radicalization Studies, heeft dat mooi omschreven als een proces van de-pluralisering. Schild & Vrienden geeft erg specifieke invullingen aan politieke waarden en ideeën en kan zich niet langer voorstellen dat andere invullingen daarvan wenselijk of zelfs mogelijk zijn.
In een democratie is dat soort verstarring niet noodzakelijk een probleem – vandaag zien we ze overigens optreden aan alle kanten van het politieke spectrum. Problematisch wordt het wanneer men geen gelijke rechten of vrijheden meer toekent aan mensen die er andere opvattingen op nahouden, en precies daar knelt bij Schild & Vrienden het schoentje. Wij schrokken dus niet echt toen er nog meer naar boven kwam in de Pano-reportage.
Kan u daar een voorbeeld van geven?
Verfaillie: Denk aan het zogenaamde promotiefilmpje van Schild & Vrienden. Allerlei leden doen recht in de camera uitspraken over het Vlaamse samenlevingsmodel en over het belang van traditionele normen en waarden. Die normen en waarden staan onder druk, ze worden vergeten en tegen die dreiging moet worden opgetreden. Dus zeggen ze: ‘voor ons is het genoeg geweest’ en ‘ik wil geen maatschappij die onze normen en waarden vergeten is.’
Wijst dat niet gewoon op een ideologisch meningsverschil zoals je dat ook ziet tussen politieke partijen?
Verfaillie: Nee, net omdat alternatieve politieke opvattingen in het discours van Schild & Vrienden niet langer als legitiem worden erkend. Zij zien het bestaan ervan als een symptoom van een zieke samenleving. Die samenleving moet volgens hen opnieuw gezond worden gemaakt, de Vlaamse jeugd moet ontwaken, weerbaar zijn. Onverschilligheid is voor hen geen optie meer.
De afstand tussen geradicaliseerden en de samenleving overbrug je niet door hen rationeel uit te leggen dat ze fout zitten.
Het gaat hier dus niet om een ideologisch meningsverschil dat via een politiek debat kan worden beslecht. Er stelt zich een urgent ideologisch probleem waartegen moet worden opgetreden. Dat is ook vaak het moment waarop radicalisering mogelijk wel een probleem wordt in een democratie: de noodzaak die ontstaat om te ageren, om effectief iets aan dat urgent ideologisch probleem – de superdiverse samenleving – te doen.
Door het gebruik van geweld, bijvoorbeeld. In de Pano-reportage zagen we dat Schild & Vrienden aan schiettraining deed en wapens verheerlijkte.
Verfaillie: Het echte gevaar, het moment waarop radicalisering gewelddadige vormen aanneemt, ontstaat wanneer alternatieve vormen van actie voor hen niet meer geloofwaardig zijn – wanneer ludieke acties, debatten, memes niet meer volstaan als manier om te ageren.
Die foto’s van mensen die hun wapens etaleren wijzen alvast op een normalisering van geweld, ook al zijn zij nog niet op het punt aanbeland waar ze de gewapende strijd wilden aangaan. Infiltratie, publieke acties, zich uiten via sociale media: die kanalen en opties lagen nog altijd open. Maar het moment waarop dat wegvalt, wordt geweld wel steeds duidelijker een optie.
Het radicaliseringsproces had zijn voltooiing nog niet bereikt, maar de evolutie was wel duidelijk te zien?
Verfaillie: Schild & Vrienden wordt niet pas fout vanaf het moment dat je geheime chatgroepen ontdekt. Het probleem kiemt wanneer er geen gelijke rechten of vrijheden meer worden toegekend aan andersdenkenden. De tegenstrever wordt gedehumaniseerd, en er ontstaat een vervreemding van belangrijke delen van de samenleving. Hetzelfde zie je bij jihadistrijders: ze begrijpen oprecht de maatschappij niet meer.
In de Pano-reportage zie je heel goed hoe de sociologische realiteit van onze diverse samenleving door die jongens niet wordt aanvaard en begrepen, en hoeveel frustraties en gevoelens van onrechtvaardigheid dat opwekt.
Hoe keer je dat proces om?
Verfaillie: In elk geval niet door hun gedrag gewoon af te keuren of uit te leggen dat hun standpunten niet thuishoren in een democratie. We zien dit ook in andere contexten. De klassieke reflex is om hen counter narratives voor te schotelen: als geradicaliseerde moslims de koran juist leren lezen, als ze op de juiste manier leren omgaan met religie, als we hen burgerzin en democratische waarden bijbrengen, zullen ze deradicaliseren. Zo werkt het jammer genoeg niet.
In een radicaliseringsproces zijn emoties van erg groot belang. De betrokkenheid bij specifieke thema’s, de intense gevoelens van onrechtvaardigheid hebben een enorme drijvende en mobiliserende kracht.
Een krachtige veroordeling mag dan symbolisch erg belangrijk zijn om een aantal normen en waarden in de samenleving te herbevestigen, wanneer die reacties te polariserend zijn is de kans groot dat die nieuwe gevoelens van onrechtvaardigheid opwekken en de vervreemding hierdoor alleen maar toeneemt. Dergelijke groepen voelen zich eenvoudigweg niet aangesproken door de samenleving die hen veroordeelt. Die afstand overbrug je niet door hen rationeel uit te leggen dat ze fout zitten. Je moet hen losweken uit die omgeving en in hun hoofd de optie doen ontstaan dat de verbondenheid met hun groep nefast is.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
