Psycholoog Steven Pinker: ‘Overal neemt de rede het over, behalve in de politiek’

Harvard-psycholoog Steven Pinker heeft een missie: hij wil aantonen dat de mensheid er beter aan toe is dan ooit tevoren. ‘Ik geloof in succes op de lange termijn, ondanks tegenslagen op de korte.’

De Canadese psycholoog Steven Pinker (63) legde zich voor een groot deel van zijn carrière toe op de ontwikkeling van de menselijke taal. Recenter zorgde hij voor enige deining met een TED Talk over de afname van het geweld doorheen de geschiedenis. Het leverde in 2011 het boek Ons betere ik op, wat nu een soort positivistisch vervolg krijgt met Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress. Daarin beschrijft hij de geschiedenis van de mensheid tijdens de laatste tweehonderd jaar als een successtory. Is deze man nu een dromer of een dwarsligger?

Een feelgoodoptimist is hij alvast niet. Hij wil nuchter bewijzen dat zijn grote these van de vooruitgang klopt, als het moet met statistieken, grafieken en soms paginalange calculaties over globale ontwikkelingen. Dat levert stellingen op zoals ‘De wereld is vandaag ongeveer honderd keer rijker dan 200 jaar geleden, en de rijkdom is gelijker verdeeld over de landen en de mensen.’ Of ook: ‘Het aantal mensen dat per jaar sterft in oorlogen, ligt vandaag vier keer lager dan in de jaren tachtig, zes keer lager dan in de vroege jaren zeventig en zestien keer lager dan in de vroege jaren vijftig.’ En: ‘Begin jaren negentig waren er slechts 52 democratieën op de wereld, nu zijn het er 103. ‘

Meneer Pinker, heel wat mensen hebben momenteel het gevoel dat het bergaf gaat met de wereld – Trump, autoritarisme, oorlogen, klimaatverandering… En dan komt u aanzetten met een turf van 500 bladzijden waarin u beweert dat de mensheid er beter aan toe is dan ooit.

Steven Pinker: Toen Donald Trump in november 2016 verkozen werd, was ik volop bezig aan dit boek. Zijn verkiezing heeft het me zeker niet gemakkelijker gemaakt om dit positieve verhaal te brengen. Trump is dan wel niet de eerste die aanleiding heeft gegeven tot het algemeen verspreide pessimisme, maar hij heeft het wel een boost gegeven. Kun je een beter moment verzinnen om duidelijk te maken dat de mensheid tegen de algemene opvatting in op bijna alle fronten vooruitgang boekt? Gezondheid, welvaart, onderwijs, levensverwachting, vrede, democratie, veiligheid – het gaat allemaal al heel lang de goede kant op, en niemand die daar iets over zegt. Ik heb in mijn boek de feiten verzameld die dat staven.

U bent de woordvoerder van een historisch optimisme.

Pinker:Je zou kunnen zeggen dat het een groot verdedigingsgeschrift is tegen alle ondergangsprofeten, en ik heb me bewust voorgenomen geen enkel thema uit de weg te gaan dat zwartkijkers graag in hun doemscenario’s opvoeren. Daarom behandel ik in mijn boek ook thema’s zoals terrorisme, populisme, milieu, islam en kunstmatige intelligentie. We hebben onze hele vooruitgang van de laatste tweehonderd jaar te danken aan de verlichting. Verlichting werkt! Onze voorouders hebben het geloof in dogma’s en autoritair gezag vervangen door rede en zoeken naar waarheid. Een waardesysteem dat gericht was op ras, afkomst, natie of religie, moest plaats ruimen voor humanisme, dat de nadruk legt op het welbevinden van de individuele mens. Bijgeloof en magisch denken moesten wijken voor wetenschappelijk vernuft, voor een denken dat uitgaat van bewijsvoering en cijfers, en dat betrouwbare theorieën over de werkelijkheid oplevert. Samenlevingen die dat soort idealen nastreven, gaan erop vooruit.

De ondertitel van uw boek is ‘Een pleidooi voor redelijkheid, wetenschap, humanisme en vooruitgang’. Hebben die zaken werkelijk een pleitbezorger nodig?

Pinker: Ik ben bang van wel. Zelfs vooruitgang heeft tegenstanders. Het vertrouwen in de openbare instellingen, die uit deze concepten zijn voortgekomen, neemt af, en het tweede decennium van de 21e eeuw heeft populistische bewegingen voortgebracht die fundamenteel tegen het verlichtingsdenken ingaan. Ze kijken neer op de wetenschap, geven autoritaire leiders hun vertrouwen, en verlangen naar een of andere historische idylle, in plaats van te streven naar een betere toekomst.

Bij veel mensen vermindert de angst niet door zulke inzichten, en de angst voor terreur al helemaal niet. Hoe werkt dat bij u? Maken statistieken u immuun voor angst?

Pinker:Nogal, ja. Ik probeer mijn angsten en eigenlijk al mijn gedachten te laten leiden door cijfers. En terrorisme is natuurlijk bijna per definitie een vorm van geweld waarvan de emotionele dreiging enorm veel groter is dan de werkelijke schade die erdoor veroorzaakt wordt. Dat zit vervat in het begrip ’terrorisme’.

In het Engels betekent terror ook ‘panische angst’.

Pinker:Precies. Statistisch gezien zouden we veel angstiger moeten zijn om met de auto over de snelweg te rijden dan voor een terroristische aanslag, want de waarschijnlijkheid dat we bij een ongeval om het leven komen, is gigantisch veel groter dan dat we een terrorist tegen het lijf lopen.

Het vergt discipline om je in het leven te laten leiden door cijfers en feiten, maar het alternatief is irrationaliteit, blind geloof. Voor mij is een kwantitatieve, op feiten gebaseerde manier van denken onontbeerlijk als basis voor onderwijs, voor het intellectuele leven, voor de journalistiek ook. We hebben met z’n allen geleerd dat we geen geloof meer hechten aan eenhoorns, astrologie of goddelijke tekens in regenbogen. Nu zouden we ook moeten leren om risico’s in te schatten op basis van getallen in plaats van op losstaande gebeurtenissen of sensationele berichtgeving.

Waarom is het zo moeilijk om de wereld op die manier te bekijken? Waarom zien mensen alles altijd somber in?

Pinker:Dat komt door een aantal psychologische mechanismen, cognitieve scheeftrekkingen waardoor we te snel conclusies trekken. Dat is allemaal behoorlijk goed onderzocht en is dankzij Daniel Kahnemans boek Ons feilbare denken ook bij een breed publiek bekend. Het snelle, intuïtieve denken, waarmee we ook risico’s en mogelijkheden inschatten, gaat vooral uit van de zogenaamde heuristiek van de beschikbaarheid. Dat is een soort snelkoppeling die ons verstand maakt. Het beschouwt de informatie die ter beschikking staat als primair en trekt daar conclusies uit, zonder rekening te houden met de ruime context. Zolang de media ons dagelijks negatieve gebeurtenissen voorschotelen – oorlogen, vliegtuigcrashes, natuurrampen, politieke crisissen – en de mens geneigd is uit die geïsoleerde gebeurtenissen algemene conclusies te trekken, zullen mensen blijven denken dat de wereld oncontroleerbaar en gevaarlijk is.

Kahneman heeft ook geschreven over de ‘dominantie van de negativiteit’. Speelt die een grote rol?

Pinker:Een dramatisch grote rol. De mens heeft een natuurlijke neiging om negatief te denken. Het is bewezen dat we het erger vinden om iets te verliezen dan dat we blij zijn om iets te winnen. Kritiek komt harder aan dan dat een compliment ons blij kan maken. We hebben bovendien een voortdurende drang naar geweld en vernieling bij wijze van amusement, naar shakespeareaanse tragedies, oudtestamentische moordverhalen en misdaadthrillers, al is het in de media of in de kunst. We hunkeren naar informatie over zaken die slecht aflopen. Dat creëert een markt voor specialisten die ons inprenten dat alles te gronde lijkt te gaan, een markt voor commentatoren, columnisten, schrijvers en politici, die ons permanent waarschuwen voor crisissen en bedreigingen. Die mensen staan vaak hoog aangeschreven bij het publiek: uit studies blijkt dat sceptische en kritische mensen als intelligenter worden beschouwd dan optimisten en idealisten.

Ha, de media hebben het weer gedaan?

Pinker:Dat wil ik nu ook niet gezegd hebben. Maar als je ervan uitgaat dat de pers morele doelen nastreeft, dan moet dat toch de verbetering van de situatie in de wereld zijn. Vindt u dat zelf, als journalist, ook niet?

Zeker.

Pinker:En dat lukt nu eenmaal niet als de pers maar een deel van de werkelijkheid weergeeft, namelijk alles wat fout loopt. Want dan geef je de indruk dat het geen zin heeft om naar oplossingen te zoeken, omdat er blijkbaar nergens een oplossing voor bestaat. Net zoals de journalisten de taak hebben over fouten en wantoestanden te schrijven, moeten ze verslag uitbrengen over succesverhalen en geslaagde oplossingen.

U schrijft over het succes van de verlichting, maar leven we niet juist in een tijd van toenemende irrationaliteit? Wetenschap wordt in twijfel getrokken. Fake news bedreigt de waarheden en waarden waarover we het als samenleving eens zouden moeten zijn.

Pinker:Vraagt u nu hoe het mogelijk is dat de wereld steeds irrationeler lijkt terwijl we, zoals ik beweer, er zo sterk op vooruitgaan met ons verlicht denken?

Inderdaad.

Pinker:Wel, het antwoord is dat dat niet klopt! Het klopt niet dat de irrationaliteit toeneemt. Op steeds meer gebieden neemt de rede het over. In de hele geneeskunde, bijvoorbeeld, gaat men tegenwoordig uit van bewijsvoering en onderzoek, terwijl nog niet heel lang geleden bijgeloof en dogma’s overheersten. Ook overheidsinstellingen baseren de besluitvorming steeds vaker op wetenschappelijk onderzoek, dat laat zien wat zinvol is en wat niet. In de psychotherapie evolueert men van het sofa-en-notitieboekjemodel naar analysemethodes op basis van computergegevens.

In de ontwikkelingshulp en de armoedebestrijding is het nog niet zo lang gebruikelijk om de doeltreffendheid van ideeën wetenschappelijk te testen, in plaats van lukraak geld te verdelen. De landbouw is door wetenschappelijke inzichten exponentieel verbeterd, anders zou hij nooit in staat zijn de huidige wereldbevolking te voeden. In de media is er meer en meer sprake van factchecking en gegevensjournalistiek in plaats van het zomaar neerpennen van een meninkje. Overal neemt de rationaliteit toe.

Maar de politiek dan? De kiezers? Uw land heeft voor Donald Trump gekozen. De man is zowat het uithangbord van de antiverlichting.

Pinker:Dat is waar. De ene grote uitzondering van het succes van de verlichting is de politiek en het verkiezingsproces.

Wel een doorslaggevende uitzondering.

Pinker:Inderdaad. Als er in het grote politieke theater om stemmen gevochten wordt, brengt dat een perfect storm van irrationaliteit teweeg, een aaneenschakeling van onzalige toestanden. Want hoewel er altijd gezegd wordt dat ‘iedere stem telt’, geldt dat toch alleen voor het collectief, niet voor het individu. Omdat het stembiljet dat iemand in de stembus gooit gewoon op de grote hoop terechtkomt, en de kiezer er niet vanuit hoeft te gaan dat hij persoonlijk onder de gevolgen van zijn stem te lijden zal hebben, zijn verkiezingen veeleer een vorm van zelfexpressie dan een rationele beslissing. Met het stembiljet laat de kiezer zich vooral zien als lid van een sociale groep, waarmee hij bepaalde overtuigingen deelt.

Politiek stamdenken, zeg maar.

Pinker: Ja, en dat vind ik een groter gevaar voor de redelijkheid dan al de rest. Vroeger dacht ik dat het irrationele denken van de massa een gevolg was van gebrekkige opleiding en een falend onderwijssysteem, en dat de oplossing erin bestond te zorgen voor betere scholen en verspreiding van meer wetenschappelijke kennis. Maar dat klopt niet. Door het politieke stamdenken gaan bepaalde opvattingen deel uitmaken van een culturele identiteit, en wie zich ergens bij aansluit, wordt immuun voor de feiten. Ze blijven die opvattingen verdedigen, hoe duidelijk het tegendeel ook bewezen is, om zich te profileren als lid van de groep waartoe ze behoren. Een goed voorbeeld daarvan zijn de meningen over de klimaatverandering.

Mensen die niet geloven in de klimaatverandering doen dat uit culturele loyauteit tegenover hun groep?

Pinker:Inderdaad. Maar dat geldt net zo goed voor wie overtuigd is van de klimaatverandering.

Echt?

Pinker:Mensen die geloven in de klimaatverandering zijn niet beter op de hoogte van de wetenschappelijke stand van zaken dan degenen die haar ontkennen. Vaak zelfs slechter. Ik ken linkse mensen die ervan overtuigd zijn dat de klimaatverandering door het gat in de ozonlaag veroorzaakt wordt, en dat openbare vuilnisbelten moeten worden opgeruimd om het probleem op te lossen. Aan de andere kant zijn heel wat non-believers echte experts ter zake, ze hebben enorm veel gelezen om enkele studies te kunnen vinden die hun twijfels aan de redelijke consensus ondersteunen. In een discussie kun je moeilijk winnen van die mensen als je niet even grondig ingelezen bent in de zaak. De mens is van nature niet zozeer een neutrale wetenschapper, maar veeleer een soort advocaat. Hij kiest een bepaalde kant en bouwt een verdediging op.

Hoe win je de strijd tegen de denkers van de antiverlichting?

Pinker:Er zijn aanwijzingen dat hun beweging vanzelf zal verdwijnen. Eén daarvan is gewoonweg dat haar aanhangers oud zijn. Zowel Trump als de brexit en de Europese populistische partijen worden overwegend door ouderen gedragen, niet door de jeugd. De mogelijkheid bestaat dat die generaties het autoritarisme zullen meenemen in hun graf.

Maar dat duurt nog zeker tot na de volgende verkiezingen van 2020 in de Verenigde Staten.

Pinker:We zullen zien.

Zelfs pessimisten moeten u gelijk geven als u zegt dat er in de wereld heel wat verbeterd is. Maar zij maken zich zorgen over de toekomst, ze denken dat het ‘zo niet langer kan’. Waarom denkt u dat het met de wereld de goede kant op zal blijven gaan?

Pinker:Oké, het feit dat de meeste trends in de juiste richting wijzen, is nog geen garantie voor het feit dat het ook in de toekomst zo zal blijven. Maar het geeft ons toch een heel andere basis om een uitspraak te doen over de toekomst dan in het omgekeerde geval. Vooral omdat veel verbeteringen berusten op ontwikkelingen die niet zullen worden tenietgedaan. Ik denk niet dat de levensverwachting en de globale gezondheid zullen verslechteren, de geneeskunde zal niet zomaar vergeten wat ze allemaal bereikt heeft. Ook de ontwikkelingslanden zullen de ingeslagen weg naar meer welstand niet zomaar loslaten, ze zullen niet ineens hun scholen sluiten en ongezuiverd water drinken. Fundamentele aandrijfkrachten van de vooruitgang zoals stadsplanning, mobiliteit, onderwijs en connectiviteit zullen niet plotseling teruggeschakeld worden. Die krachten zijn sterker dan degene waarover we elke dag alarmerende berichten horen. Ook Trump en het autoritaire populisme kunnen niet van vandaag op morgen een kwarteeuw vooruitgang ongedaan maken.

Uw optimisme lijkt onverwoestbaar.

Pinker:Omdat het gebaseerd is op feiten en cijfers. En toch neem ik het woord ‘optimisme’ liever niet in de mond. De aanname dat alles altijd beter wordt, is niet minder irrationeel dan de overtuiging dat de wereld om zeep is. Hoe zou je een opvatting kunnen omschrijven die gelooft in succes op de lange termijn, ondanks tegenslagen op de korte termijn?

Eén stap achterwaarts, twee stappen voorwaarts.

Pinker: (grijnst) De beroemde Zweedse statisticus van de globalisering Hans Rosling heeft ooit beweerd dat hij geen optimist is maar een possibilist. Dat bevalt me wel: possibilisme, de leer dat vooruitgang mogelijk is.