Psycholoog Ryan McKay legt uit waarom we zo graag in god en alternatieve feiten geloven

U zweert het best op de Bijbel als u vrijuit wilt gaan in een rechtszaak, Jan Jambon had géén psychose toen hij als enige dansende moslims zag en penis panics zijn minder grappig dan het lijkt. ‘De waarheid kan overlevingsmechanismen in de weg zitten’, zegt psycholoog Ryan McKay, expert in hoe wij onze overtuigingen vormen.

‘Noem me gerust een luie en opportunistische academicus’, lacht Ryan McKay. De boomlange Australische psycholoog probeert uit te leggen waarmee hij zich bezighoudt aan de faculteit psychologie van de University of London, waar hij het Morality and Beliefs Lab leidt. ‘In brede zin onderzoek ik hoe mensen hun overtuigingen vormen. Aanvankelijk focuste ik op ziekelijke ideeën. Mensen die denken dat ze dood zijn of dat hun moeder is vervangen door een bedrieger, zulke dingen.’ Gaandeweg verschoof zijn aandacht van schizofrenie, neurologische aandoeningen en psychoses naar dagelijkse misvattingen. ‘Nu ga ik op zoek naar de evolutionaire, biologische en psychologische oorzaken en gevolgen van afwijkende meningen, irrationele overtuigingen en leugenachtige misvattingen.’ Met de onophoudelijke stroom aan nepnieuws en alternatieve feiten zijn het gouden tijden voor McKay. ‘Hoe slechter het met de waarheid gaat, hoe beter voor mijn onderzoek.’

Eenmaal een idee is gezien, kun je het moeilijk uitwissen. Zelfs een leugen die je meteen rechtzet, heeft effect.

Waarom zijn wij zo vatbaar voor nepnieuws en alternatieve feiten?

Ryan McKay: Daarvoor moeten we eerst even kijken naar hoe mensen keuzes maken. Ik geef eten graag als voorbeeld aan mijn studenten. Zonder gaan we dood, maar onze voedingskeuzes worden ook bepaald door factoren die niets te maken hebben met calorieën of het voedsel op zich. Ik geef een voorbeeld. Waarom koos u voor het laatste restaurant waar u ging eten?

Omdat het eten er goed is en de sfeer ouderwets. De tijd heeft op een goede manier stilgestaan in La Pomme d’Or te Oudenaarde.

McKay:(lacht) Voilà, omdat u ouderwets bent, dus. Een wat ik noem food neutral reden . Met de keuze voor een restaurant zend je ook sociale signalen uit. Toon me het restaurant waar je eet, en ik zeg je wie je bent. Hippere vogels dan uzelf kiezen voor een trendy tent omdat ze willen laten zien dat zij daar een tafeltje kunnen versieren. Nu, om op uw vraag terug te komen, onze consumptie van overtuigingen verloopt ook zo. We vormen die op basis van inhoudelijke factoren en op basis van inhoudelijk neutrale factoren.

Legt u dat eens uit.

McKay: Ik blijf bij de voedselmetafoor. Zoals je eten hebt dat inspeelt op wie wij evolutionair zijn geworden, zo heb je ook ideeën en overtuigingen die psychologisch goed liggen. Coca Cola en McDonald’s zijn populair kunnen worden omdat ze inspelen op onze behoefte aan suiker en vet. Op dezelfde manier is het compleet foute idee populair kunnen worden dat vaccinaties autisme veroorzaken. De verklaring is tweeledig: dat idee speelt zowel biologisch als moreel op ons in.

Vaccinatie triggert onze door honderdduizenden jaren evolutie aangescherpte walging voor iets wat ons kan vergiftigen. Het stoot ons af om iets slechts in te nemen en vaccinaties bevatten minuscule hoeveelheden van datgene waartegen ze ons moeten beschermen. Net voldoende om ons immuunsysteem aan te wakkeren en ons te wapenen tegen ziekte. Daarnaast is er de morele component, de zogenaamde omission bias – de positieve vooringenomenheid jegens verzuim. Mensen vinden het moreel minder erg om kwaad te berokkenen door niets te doen dan om kwaad te berokkenen door iets te doen. Dus je kind vaccineren en het daardoor zogezegd autisme bezorgen, voelt moreel slechter aan dan je kind niet vaccineren en het zo te laten sterven aan mazelen.

U ziet ook een biologische verklaring voor de menselijke behoefte aan een god.

McKay: Klopt. Dat hogere, moraliserende wezen is een onwaarschijnlijk succesvol idee in bijzonder veel culturen, omdat het aansluit op wat wij noemen de agency detection – het detecteren van mogelijke vijanden. Een holbewoner die buiten zijn grot ligt te relaxen en iets hoort ritselen in de struiken, heeft twee opties. Blijven liggen of lopen. Als hij voor niets gaat lopen, omdat het slechts de wind was die door de struiken speelde, dan is dat sneu. Dat is verspilling van energie. Maar als hij blijft liggen terwijl een roofdier hem bespringt vanuit die struiken, dan is dat nog sneuer. Dat is de error management theory: de ene fout is schadelijker dan de andere.

Hoe verklaart dat het geloof in goden?

McKay: Het heeft sociaal en maatschappelijk nut om te denken dat je in de gaten wordt gehouden. Niet enkel om te overleven, maar ook om niet zomaar te stelen of in je neus te lopen pulken. Mensen laten hun gedrag heel sterk afhangen van het feit of ze gezien kunnen worden of niet. Wij reageren hypergevoelig op elke aanwijzing in die richting. Daarom zijn we heel ontvankelijk voor ‘God ziet U!’. God is, evolutionair gesproken, voor ons brein wat hamburgers en Coca-Cola zijn voor ons lichaam.

Wat leert ons dat over tolerantie jegens ongelovigen?

McKay: Erg veel. Het idee dat je in een bovennatuurlijk wezen moet geloven, zit diep in ons ingebakken. Noties daarvan vind je al terug in het Oude China. Ook George Washington, van 1789 tot 1797 president van de Verenigde Staten, schreef dat we erg moesten opletten met het idee dat je moreel zou kunnen zijn zonder religieus te zijn. Uit grootschalig onderzoek blijkt dat enorme delen van de wereldpopulatie nog steeds geloven dat dat onmogelijk is. In de VS zelfs meer dan de helft. Gelovigen zien andersgelovigen als tegenstrevers in een spel dat ze beiden spelen. Daar hebben ze nog enig respect voor. Niet voor de atheïst, die met de handen in de zakken aan de zijlijn staat. Het opmerkelijke is dat zelfs atheïsten dat vinden. (lacht)

Hoezo?

McKay: Onderzoek leert dat ook mensen die zichzelf qua religiositeit een nul op honderd geven meer vertrouwen hebben in religieuze mensen. De maatschappelijke relevantie daarvan is enorm. Neem bijvoorbeeld rechtszaken in Angelsaksische landen. Daarin moet je als getuige of verdachte zweren op een bijbel dat je de waarheid zult spreken. Ik zat eens in een volksjury en besefte toen pas hoe enorm groot je nadeel is wanneer je niet zweert op de Bijbel, maar kiest voor de seculiere variant: je hand opsteken en heel hard beloven dat je niet zult liegen. (lacht) Na die rechtszaak ben ik hier onderzoek naar opgestart. Dat is nog niet af, maar het lijkt erop te wijzen dat mensen geneigd zijn om sneller iemand als schuldig in te schatten als die de seculiere eed zweert. Het is dus helemaal niet onschuldig dat het Angelsaksische rechtssysteem mensen dwingt om hun geloofsovertuiging kenbaar te maken.

Uit veel onderzoek blijkt dat feiten en bewijzen weinig impact hebben op de overtuigingen van mensen. Wat dan wel?

McKay:Mensen hebben er soms sociaal geen baat bij om hun mening bij te stellen op basis van feiten. Een staalarbeider in de Amerikaanse rust belt, bijvoorbeeld, heeft er niet altijd bij te winnen om zich te verdiepen in klimaatverandering en de wetenschappelijke onderbouw ervan. Integendeel, als hij erover begint onder collega’s kan hij onpopulair worden, zelfs gewantrouwd. De waarheid kan belangrijk zijn om te overleven – je wilt bijvoorbeeld graag zeker weten of die auto op je afkomt of niet – maar kan evengoed andere overlevingsmechanismen in de weg zitten. Zoals sociaal aanvaard worden. Die drang naar conformisme kan ver gaan, hoor. Bent u bekend met het fenomeen van de penis panics?

Ik weet nergens van.

McKay: Het is een fenomeen dat vooral in Afrika en Azië bekend is. In Singapore brak in de jaren 1960 een epidemie uit waarbij mannen dachten dat hun penis was gestolen of middels hekserij hun lichaam was binnengedreven. Nu doen wij allebei ons best om onze lach in te houden, maar dat was wel degelijk gevaarlijk. Heksenjachten braken uit, mensen werden geëxecuteerd. De overheid heeft moeten ingrijpen.

Hoe verklaart u dat zo’n krankzinnig idee besmettelijk kan zijn? Wat is daar het sociale nut van?

McKay: Dat weten we dus niet zeker. Misschien haakt het idee van een krimpende penis in op een of andere evolutionair ontwikkelde intuïtie. Misschien ligt het aan het sneeuwbaleffect: hoe meer een idee wordt aangehangen, hoe meer het zal wórden aangehangen. Dat mechanisme wordt soms nog aangejaagd door de prestige bias. Zoals wanneer de president van Amerika beweert dat vaccinaties autisme veroorzaken of dat duizenden moslims in New York hebben gevierd toen de Twin Towers werden neergehaald. Als ik me niet vergis hadden jullie ook zo iemand? Hoe heet hij? (met vet Australisch accent)Jàààn Jàààmboun?

Toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Jambon (N-VA) zei inderdaad dat ‘een significant deel van de moslimgemeenschap danste naar aanleiding van de aanslagen’ van 22 maart 2016 in Brussel en Zaventem. Hij heeft daar nooit bewijs voor aangeleverd.

McKay: Wel, dat was erg gevaarlijk. Meer mensen zullen iets geloven wanneer belangrijke mensen het zeggen en wanneer veel mensen iets geloven, zullen er nog meer volgen.

Dus hoe van de pot gerukt of leugenachtig je idee ook is, als je het lanceert op duizenden billboards of in duizenden sociale mediaberichten zal de aanhang ervoor groeien? Zo simpel is propaganda?

McKay: Absoluut. Eenmaal een idee is gezien, kun je het moeilijk uitwissen. Zelfs een leugen die je meteen rechtzet, heeft effect. De kracht van nepnieuws en alternatieve feiten is ongelofelijk groot.

Dan kunnen journalisten beter stoppen met factchecks en interviewen we beter geen leugenachtige politici meer?

McKay: Dat is, denk ik, de sombere maar correctie conclusie. Volgens The Washington Post had Donald Trump 601 dagen nodig als president om 5000 leugens en misleidende uitspraken te doen. Dat zijn er gemiddeld acht per dag. In de ongeveer zeven maanden daarna schakelde hij naar gemiddeld 23 leugens per dag. Op 26 april 2019 zat hij boven de 10.000. De man is, laten we er geen doekjes om winden, een leugenaar. Het vreemde is dat hij ook liegt wanneer hem dat niet per se politiek voordeel oplevert. Hij liegt gewoon. Dat is op een rare manier fascinerend. Er was een tijd waarbij liegende politici gewoon moesten opstappen.

De Vlaamse minister van Natuur en Landbouw Joke Schauvliege (CD&V) is dit jaar opgestapt nadat ze op een leugen was betrapt.

McKay: (lacht) Dat is ook logisch. Liegen is opstappen, zo simpel is het. Een van de grootste bedreigingen die uitgaan van Trump is dat hij er op de een of andere manier in is geslaagd om waarheid te linken aan het establishment. Je kunt dus je afkeer voor het establishment uiten door te liegen. Wanneer hij liegt, zijn er blijkbaar mensen die denken: that’s my guy! Heel verontrustend. Zeker voor u en mij, want journalisten en wetenschappers zoeken naar de waarheid. Wanneer die geen waarde meer heeft, heeft ons werk dat ook niet meer.

Wat is het verschil tussen een klinische psychose en dansende moslims op straat zien wanneer die er niet zijn?

McKay: De vraag is of meneer Jambon ook geloofde wat hij zei. Waarschijnlijk deed hij die uitspraak om politieke redenen. Dat is klassieke demagogie. Politici die macht willen, doen er goed aan zulke dingen te zeggen. Je zou het vanuit dat standpunt zelfs rationeel kunnen noemen. Demagogie verschilt fundamenteel van een psychose. Een klassieke, klinische psychose levert niemand iets op. Integendeel, je komt in het vizier van artsen, je sociale en professionele relaties zullen uiteenrafelen… You’ll lose. Meneer Jambon zal mensen afgeschrikt hebben met die uitspraak, maar er wellicht ook politiek winst uit hebben gehaald.

Zijn wij dan willoze schapen, overgeleverd aan propaganda en reclame?

McKay: We zijn zeker kwetsbaar, maar we kunnen ons wel wapenen.