‘In veel Belgische steden zien we hoe onder het mom van besparingen publieke voorzieningen zoals openbare toiletten worden gesloten’, schrijven plasactivisten Katharina Ciax en Stéphanie Staïesse. ‘En dat terwijl in de rest van Europa een ommekeer te zien is.’
Hoe een stad haar ruimte organiseert is een universele graadmeter van wie wel en wie niet meetelt in de samenleving. Voor velen is het een voorwaarde tot toegang, waardigheid en sociale gelijkheid in de publieke ruimte. Actiegroepen zoals Plasactie (2004), PISS OFF (2018) en klo:lektiv (2019) tonen aan dat de plaats die openbare toiletten innemen in de publieke ruimte meer is dan het strijdtoneel van sanitair seksisme, en zich vertaalt in ongelijkheid op verschillende fronten
In veel Belgische steden zien we hoe onder het mom van besparingen publieke voorzieningen zoals openbare toiletten worden gesloten, betalend gemaakt of uitbesteed aan commerciële actoren, terwijl ze nochtans essentieel zijn voor een rechtvaardige stedelijke infrastructuur.
Deze logica van de ‘ondernemende stad’ verschuift de verantwoordelijkheid voor basisvoorzieningen van de overheid naar het individu, en onderwerpt zelfs de meest fundamentele menselijke noden aan marktrationaliteit.
Vrouwen, queer personen en mensen met een beperking betalen de prijs
In steden die beslissen om toiletten betalend te maken of ze enkel aan te bieden in commerciële ruimtes zoals cafés of musea, wordt de publieke ruimte afhankelijk van koopkracht. Enkel wie consumeert, mag blijven. Dat maakt van de stad een exclusieve zone voor wie past binnen het dominante sociale en economische model.
Sanitaire voorzieningen zijn allesbehalve neutraal, dat bewijst feministische stadsgeografe Leslie Kern. De publieke ruimte is volgens haar doordrongen van sociale uitsluitingsmechanismen. Toiletten zijn daarin een sleutelinfrastructuur: ze bepalen wie zich vrij kan bewegen.
Vooral vrouwen, queer personen, mensen met een beperking, dak- en thuislozen of buitenwerkers zonder vaste werkplek worden geraakt door de ingrepen op die publieke infrastructuur. Ze worden daarbij letterlijk en figuurlijk naar de marge verwezen.
Urinoirs zijn gratis, wachtrijen voor de rest
Wie zich met de concrete vraagstelling “waar kan ik plassen?” bezighoudt merkt al snel wie er allemaal geen toegang toe heeft, omdat ze ontbreken, omdat ze betalend zijn of omdat zelfs het ontwerp hen uitsluit.
Toiletten raken daarbij aan verschillende vormen van discriminatie op basis van: gender, klasse, etnisch culturele achtergrond, fysieke beperking, ouderdom, arbeid… Bovendien zorgt het verdwijnen of commercialiseren van toiletten ervoor dat mensen zonder vast verblijf hun basisbehoeften niet op een waardige manier kunnen vervullen, met alle gevolgen voor gezondheid en veiligheid.
Terwijl urinoirs op straat vaak gratis en zichtbaar blijven, worden gratis en toegankelijke toiletten met deuren, sloten of zitmogelijkheden zeldzaam. Daardoor ontstaat een ongemakkelijke tweedeling: sommige lichamen mogen zichtbaar plassen, anderen worden geacht zich terug te trekken of te betalen voor privacy.
Wat ‘normaal’ is, is daarbij vaak gestoeld op westerse, middenklasse, en heteronormatieve standaarden die niet universeel zijn. Wie daarvan afwijkt, wordt letterlijk geconfronteerd met een infrastructuur die hun aanwezigheid bemoeilijkt.
Daardoor zijn vrouwen, trans en non-binaire personen structureel benadeeld, door te weinig voorzieningen, wachtrijen, onveilige locaties of binaire keuzes die hun bestaan negeren.
Het ontbreken van toegankelijke en veilige toiletten beperkt niet alleen bewegingsvrijheid, maar stuurt gedrag: waar je naartoe gaat, hoe lang je blijft, en of je überhaupt buiten durft te zijn.
Waarom stedelijk toiletbeleid ongelijkheid versterkt
Vanuit een kritisch feministisch perspectief zijn openbare toiletten dus geen technische infrastructuur maar verweven met bredere maatschappelijke systemen en een plek waar ongelijkheid wordt gereproduceerd en geïnstitutionaliseerd.
Terwijl men in Belgische steden meer en meer de keuze van betalende openbare toiletten maakt, zien we net een ommekeer in Europa. In Amsterdam en Leipzig worden betalende toiletten stelselmatig vervangen door gratis, ecologische en mobiele alternatieven.
Zulke maatregelen zijn niet alleen socialer, maar ook duurzamer en realistischer. Ze erkennen dat toiletten tot de basisinfrastructuur van een stad behoren, als een gedeeld goed, een collectieve verantwoordelijkheid, net zoals wegen, zitbanken, vuilbakken of drinkfonteinen.
Wie hen als maatschappelijke en materiële infrastructuur serieus neemt, erkent dat ze geen detail zijn, maar een spiegel van hoe we onze samenleving vormgeven.
Daarom pleiten we voor een publieke ruimte die inclusief en vrij toegankelijk is, met toiletten die gratis, veilig, hygiënisch en voor iedereen bruikbaar zijn. Niet als luxe, maar als het meest basale teken van beschaving. Want wie zich moet schamen of verstoppen om te plassen, wordt niet alleen uit de ruimte, maar uit de samenleving geweerd. Plassen is politiek, en dat maakt het net zo dringend als universeel.
Katharina Ciax is een kritische sociaal geograaf en feministische plasactiviste (klo:lektiv)
Stéphanie Staïesse sociaal werker in actie en al vele jaren plasactiviste (Plasactie en PISS-OFF)