Nederlandse politoloog Joost van Spanje: ‘Een aanpassing van het Mensenrechtenverdrag kan de democratie net versterken’

Na de exit van Geert Wilders zet Nederland zich schrap voor nieuwe verkiezingen. En daarbij zullen centrumpartijen als de VVD het thema asiel en migratie niet overlaten aan de extreemrechtse PVV van Wilders, zo voorspelt de Nederlandse politoloog Joost van Spanje. ‘Zullen de kiezers dan niet het origineel verkiezen boven de kopie? Niet als het origineel geïsoleerd staat.’

‘Een partij zonder een minimum aan interne democratie zou niet in een regering mogen worden toegestaan. Geert Wilders hoeft als enig officiële PVV-lid niemand verantwoording af te leggen. Hij kan uit eigenbelang hele kabinetten opblazen.’ Joost van Spanje maakt de bedenking aan het einde van ons gesprek, nu door toedoen van Wilders de Nederlanders eind oktober opnieuw in het stemhokje verwacht worden.

De politoloog werkt aan de Britse University of London maar woont in Nederland. Hij is gespecialiseerd in politieke partijen, de media en ook het cordon sanitaire. De Nederlander was wellicht de eerste die zich tijdens de verkiezingscampagne van 2023 uitsprak over de kapitale fout van Dilan Yesilgöz, lijsttrekker van de liberale VVD. Doordat zij Geert Wilders niet bij voorbaat uitsloot van regeringsdeelname, zou ze diens overwinning in de hand werken, waarschuwde Van Spanje.

Dat gebeurde ook. Met ruim 23 procent van de stemmen loodste Wilders’ PVV zich in juli 2024 voor het eerst een regering binnen. De ploeg onder leiding van premier Dick Schoof, een voormalige topambtenaar, hield het nog geen jaar vol. Toen vorige week coalitiepartners VVD, NSC en BBB het tienpuntenplan van de PVV afwezen, trok Wilders de stekker uit de rechtse coalitie. ‘Electoraal gezien heeft hij zich op zijn laatste reddingsboei geworpen’, zegt Van Spanje.

Is dit niet vooral het einde van Geert Wilders?

Joost van Spanje: Als bestuurder is hij uitgepraat. Nadat hij in 2012 al eens zijn gedoogsteun voor de regering-Rutte had ingetrokken, is het ondenkbaar dat de VVD voor een derde keer met hem in zee zal gaan. Maar door de regering te laten vallen over asiel en migratie zou hij de helft of zelfs driekwart van zijn aanhang kunnen behouden. Voor een radicaalrechtse partij als de PVV was het cruciaal dat ze het eigenaarschap van het thema zou behouden.

‘Nederland wordt gek van de asielinstroom’, zei Wilders. Er zijn nochtans minder asielaanvragen dan in het kleinere België.

Van Spanje: Een tweet van gewezen PvdA-fractievoorzitter Lodewijk Asscher deed me lachen. De strategie van Wilders is niet zo gek, schreef hij: ‘Als er nu verkiezingen komen, zou hij de grootste kunnen worden en kan de PVV misschien zelf de minister van Asiel en Migratie leveren!’ Dat was natuurlijk al zo in de regering-Schoof. Wilders had alles in handen om het te doen slagen, elf maanden lang was hij de machtigste man van Nederland. En wat heeft hij voor elkaar gekregen? Helemaal niets.

Waarom wordt Nederland ‘gek’ van de asielinstroom? Doordat rechtse partijen alle problemen die kiezers ervaren vernauwen tot asiel. De huizenmarkt, criminaliteit, de werkgelegenheid: alles komt neer op asielzoekers, terwijl de werkelijkheid complexer ligt. En dan is er het feit dat er steeds meer mensen bijkomen. De afgelopen jaren was dat 1 miljoen mensen, en dat terwijl het geboorteoverschot ongeveer nul is. Zeker onder praktisch geschoolden is er een enorme voedingsbodem voor onvrede over migratie. Ook de VVD zal in de campagne volop inzetten op het thema migratie.

Lopen ze dan niet het risico om opnieuw kiezers te verliezen aan de PVV? Zoals de extreemrechte Franse politicus Jean-Marie Le Pen ooit zei: kiezers verkiezen het origineel boven de kopie.

Van Spanje: Niet als het origineel geïsoleerd staat. Als centrumrechtse partijen willen overleven, moeten ze radicaalrechts tot op bepaalde hoogte imiteren. Onderzoek van mijn collega Wouter van der Brug (UvA) toont aan dat veel kiezers van uiterst rechtse partijen beleidsgeoriënteerd zijn. Hen allemaal wegzetten als louter ‘foertstemmers’ is niet correct. Als die kiezers nu geloven dat de VVD eindelijk migratie zal aanpakken én dat Wilders toch niet meer aan de bak zal komen, dan bestaat de kans dat veel Wilders-kiezers terugkeren naar de VVD. Dat is de hele theorie van het imiteren en isoleren van radicaalrechts, een strategie die Bart De Wever (N-VA) succesvol heeft toegepast op het Vlaams Belang.

In de nasleep van de regeringsval heeft Yesilgöz samenwerken met Wilders nog altijd niet expliciet uitgesloten.

Van Spanje: De vraag is: hoeft ze dat deze keer expliciet te doen? Door zijn gedrag heeft Wilders zich onmogelijk gemaakt bij alle andere partijen, regeren is dus onmogelijk. Ik kan me wel voorstellen dat ze gaandeweg het pad van ex-premier Mark Rutte zal kiezen, die Wilders wegzette als een onbetrouwbaar sujet. Hoe dan ook komt Yesilgöz ongeloofwaardig over als ze Wilders nu wel a priori uitsluit – want waarom deed ze dat dan niet tijdens de vorige campagne? Met een nieuwe leider kan de VVD die draai wél maken.

Volgens Nederlandse analisten zouden er andere zaken spelen dan alleen asiel en migratie. Zo was Wilders niet blij met de extra miljarden voor Defensie en Oekraïne terwijl hij op ‘gewone Nederlanders’ moest besparen.

Van Spanje: Binnen de coalitie was hij inderdaad de enige die het er niet mee eens was. Premier Dick Schoof, de VVD en het NSC zijn echt consequent pro-Oekraïne. Heel veel Nederlanders steunen dat ook. Dat bracht hem in een zeer problematische situatie, want Wilders is er als de dood voor om weggezet te worden als een vriend van Vladimir Poetin. Iets vergelijkbaars speelde in 2012, toen Rutte regeerde met de gedoogsteun van Wilders, en er plots ongelooflijk veel bezuinigd moest worden op onder meer de ouderen, een belangrijke doelgroep van de PVV.

Officieel steunde het Vlaams Belang de keuze van Wilders, maar off the record viel een ander geluid te horen. Deze ontwikkeling is niet goed voor de partij van Tom Van Grieken. Die bestuurt voor het eerst mee op lokaal niveau in Ninove, Ranst, Brecht en Izegem en mikt zo op een aura van geloofwaardigheid.

Van Spanje: Het Vlaams Belang zit ook helemaal anders in de wedstrijd dan Wilders. Dat geldt ook voor een neofasciste als de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Denk van haar wat je wilt, maar ze heeft tenminste een bepaalde visie en oog voor het landsbelang. Je mag echt niet onderschatten in welke mate Wilders met niemand iets te maken heeft. Voor deze beslissing ging hij naar verluidt zelfs niet te rade bij zijn dichtste adviseur. Zelfs zijn ministers moesten in de media vernemen dat ze de regering zouden verlaten. Meer dan andere radicale partijen is Wilders erg hard met zijn eigen persoonlijke belang bezig.

Wilders keek met jaloezie naar premier Bart De Wever (N-VA), die vorige maand samen met acht andere EU-lidstaten wél de brief ondertekende die de toepassing van het Mensenrechtenverdrag door Europese rechters aanklaagde bij het uitwijzen van criminele migranten. Experts maken zich zorgen over de manier waarop de politiek de rechterlijke macht onder druk zet.

Van Spanje: Uiterst rechts is niet geïnteresseerd in oplossingen – dat is het probleem van zulke partijen in een regering. Marine Le Pen, Donald Trump en Geert Wilders: zelfs als er een uitgewerkt plan op tafel ligt voor een strikter migratiebeleid, lopen ze weg. Het is cruciaal dat de democratische rechtsstaat overeind blijft. De oplossingen moeten van het centrum komen, net zoals De Wever zegt.

Maar wat ben je daarmee als het centrum zélf de grenzen van de rechtsstaat aftast of zelfs overschrijdt?

Van Spanje: Nu zeg ik misschien iets controversieels, maar er is een verschil tussen rechters negeren – zoals Trump doet – en kritisch nadenken over hoe verdragen zijn opgesteld. Het Vluchtelingenverdrag ontstond na de Tweede Wereldoorlog. Joodse vluchtelingen uit Duitsland die Nederland aan de grens geweigerd had, waren rechtstreeks naar de vernietigingskampen gestuurd. In die context was het logisch dat iedereen die een land binnenkwam recht had op asiel.

Vandaag is de situatie anders: ook mensen uit veilige landen zoals Marokko of Tunesië zetten hier voet aan wal. Dat debat voeren vergt wat hersengymnastiek, maar het is perfect mogelijk om verdragen aan te passen zonder meteen de democratische rechtsstaat overboord te gooien. Meer nog, een aanpassing van het Mensenrechtenverdrag kan de democratie net versterken.

Moet het centrum de mensenrechten niet radicaal verdedigen als reactie tegen de extremen?

Van Spanje: Ja, het centrum moet pal achter de democratische rechtsstaat staan. Maar dat is iets anders dan elk debat over migratie en integratie weigeren. Ook als verdragen worden aangepast, blijven ze de basis voor rechterlijke uitspraken – en die moeten politici te allen tijde respecteren. Als je de definitie van democratie zo oprekt dat een discussie over migratiebeleid als antidemocratisch geldt, heb je een probleem. Want dan zet je een derde van je kiezers weg als antidemocratisch of zelfs racistisch – al zitten er uiteraard racisten tussen de PVV-kiezers.

Veel mensen, ook collega-politologen, willen geloven dat als je zwijgt over migratie, het probleem vanzelf verdwijnt en we allemaal kumbaya kunnen zingen. Maar onderzoek na onderzoek toont het tegendeel aan: de kritiek op de multiculturele samenleving verdwijnt niet door weg te kijken.

Migratie is voor praktisch geschoolden wat klimaat en milieu zijn voor theoretisch geschoolden. Op beide domeinen is er, in de ogen van kiezers, decennialang te weinig gebeurd. Dat leidt tot onvrede.

Bovendien begrijpt de ene groep de bezorgdheid van de andere niet.

Van Spanje: Ik denk dat we uiteindelijk naar een soort akkoord moeten evolueren: enerzijds een legitiem debat over hoeveel mensen we nog naar Europa willen halen, anderzijds massale investeringen in een duurzame samenleving. Dat zijn thema’s die veel mensen beroeren en zulke thema’s overlaten aan extremen is gevaarlijk – dat leert de geschiedenis ons keer op keer.

Hoezo?

Van Spanje: Mijn collega Giovanni Capoccia van Oxford University onderzocht waarom landen als België, Tsjecho-Slowakije en Finland in de jaren dertig democratisch bleven, in tegenstelling tot Duitsland en Italië. Nochtans waren ook daar fascistische bewegingen actief – denk aan de rexisten in België. Zijn conclusie? Die landen slaagden erin omdat ze tegelijk isoleerden én imiteerden. Ze gingen hard tekeer tegen de fascisten en verboden uniformen, wapens, tot zelfs partijen toe. Maar tegelijk luisterden ze naar hun kiezers. In België bedienden de regeringspartijen rechtse kiezers met retoriek over onversneden traditionele waarden.

Geldt dat mechanisme uitsluitend op rechts?

Van Spanje: Nee, want hetzelfde zagen we in de strijd tegen de communisten. Europese landen waren doodsbang voor de communisten. Ze werden keihard vervolgd, maar tegelijkertijd werd de welvaartsstaat uitgebouwd om tegemoet te komen aan de grieven van hun aanhangers.

En als het gaat over migratie zijn centrumrechtse partijen een vogel voor de kat?

Van Spanje: Er moeten fatsoenlijke kanalen zijn waar zelfs kiezers met onfatsoenlijke ideeën terechtkunnen. Kijk naar wat er in Engeland gebeurt. De Conservatieven zijn helemaal niet meer het kanaal voor alle rechtse kiezers. De Reform UK-partij van Nigel Farage staat op het punt om de Conservatieven te vervangen, dat is gewoon einde verhaal voor de tory’s. In de Verenigde Staten zagen we hetzelfde met de Republikeinse partij, die volledig is overgenomen door Trump. Als klassiek centrumrechts faalt, houdt het op. En dan komt er een ander soort politici aan de macht. Dat is echt heel problematisch.

Ten slotte nog even terug naar Den Haag. Wordt Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA nu minister-president?

Van Spanje: Normaal gezien waag ik me alleen aan voorspellingen als ik zeker weet dat ze uitkomen (lacht). Maar ik zou mijn geld niet inzetten op Timmermans. Daarvoor moet hij een uitzonderlijk goed resultaat neerzetten én moet de VVD zwaar onderuitgaan. De kans is groot dat twee of meer stromingen zich tot elkaar veroordeeld zullen zien, omdat zowel de PVV als het Forum voor Democratie van Thierry Baudet uitgesloten wordt. In elk geval kan Wilders rustig achteroverleunen in de oppositie.