Luchtverdediging, F-35-gevechtsvliegtuigen, oorlogsschepen, pantserwagens: het komende decennium mag ons leger 34 miljard euro besteden aan de aankoop van nieuw materieel. De uitgaven worden gecontroleerd door het Rekenhof, het parlement en de Inspectie Financiën. Die laatste gaf de voorbije 2,5 jaar 47 keer een uitdrukkelijk negatief advies aan Defensie. Maar wat blijkt? 46 keer heeft de ministerraad dat advies gewoon naast zich neergelegd.
Midden juli keurde de ministerraad de Strategische Visie van Defensie goed. Dat document legt de belangrijkste defensieaankopen vast tot 2034. In die periode zal België 139 miljard euro vrijmaken voor Defensie: 34 miljard voor nieuwe aankopen, 50 miljard voor personeel en 50 miljard voor de werking. Maar hoe verloopt het toezicht op al die miljarden precies? En vooral: hoe kunnen we een nieuw corruptieschandaal vermijden?
1. Wie controleert onze militaire uitgaven?
Vooraleer de ministerraad groen licht geeft voor een aankoopdossier, gebeurt er tweemaal een controle door de Inspectie van Financiën. ‘Dat is een interfederaal korps (over de verschillende bestuursniveaus heen, nvdr), voorgezeten door begrotingsminister Vincent Van Peteghem (CD&V)’, zegt professor Herman Matthijs, begrotingsspecialist aan de Ugent. De Inspectie van Financiën geeft advies over de wettelijkheid, opportuniteit en budgettaire haalbaarheid van nieuwe aankopen.
‘Als Francken pakweg tien Apache-helikopters wil kopen, kijkt de inspectie of daar geld voor is in een begrotingslijn’, zegt Matthijs. ‘Het advies van de Inspectie van Financiën is natuurlijk alleen maar een advies. De ministerraad kan het altijd naast zich neer leggen.’ Of in beroep gaan, bij de minister van Begroting.
Defensieminister Francken heeft aangekondigd dat hij de controle door de Inspectie van Financiën wil ‘moderniseren en vereenvoudigen’. Kamerlid Staf Aerts (Groen), voorzitter van de commissie Legeraankopen, is ongerust: ‘Als overheid moeten wij nu net meer controleren dan ooit. Ik krijg de kriebels als ik hoor dat er protocolakkoorden worden afgesloten om defensie meer vrijheid te gunnen.’
Ook defensie-expert Roger Housen, als strategisch raadgever verbonden aan de militaire vakbond ACMP, noemt het werk van de Inspectie van Financiën cruciaal. ‘Als defensie een beetje begint te freewheelen, of bepaalde zaken zou doodzwijgen, is de kans heel reëel dat de Inspectie aan de bel trekt. En het Rekenhof doet ook nog een a posteriori budgettaire check.’
Meer geld voor defensie, maar wat is het plan?
In de voorbije 2,5 jaar vroeg Defensie 2595 adviezen aan de Inspectie Financiën. ‘47 keer was er een uitdrukkelijk negatief advies’, zegt Filip Borremans, hoofd van het Directoraat Generaal Material Resources (DGMR) van het leger. ‘Maar in 46 van die gevallen heeft de ministerraad dat advies naast zich neergelegd. Dat geeft aan dat uiteindelijk andere elementen de doorslag hebben gegeven dan de argumenten van de Inspectie.’
Ik heb er moeite mee dat er niet meer transparantie kan zijn. Het is cruciaal dat het publiek toegang krijgt tot het politieke debat in onze commissie, al is het pas achteraf. Minstens ons advies moet gepubliceerd worden.
2. Hoe geheim is de commissie Legeraankopen?
In het parlement volgen drie commissies de activiteiten van ons leger op: Defensie, Opvolging van de Militaire Missies en Legeraankopen. Die laatste twee vergaderen achter gesloten deuren. Bij buitenlandse missies staan mensenlevens op het spel, terwijl bij legeraankopen veeleer economische belangen spelen.
Sinds het aantreden van de regering-De Wever is de commissie Legeraankopen een handvol keer samengekomen. Ze besprak onder meer wapenleveringen aan Oekraïne en de aankoop van munitie en antidronesystemen. De commissieleden kunnen zelf kiezen welke aankoopdossiers ze behandelen. Per dossier krijgen ze tijdens de zitting een uitgewerkte briefing van Defensie.
De commissieleden krijgen ook inzage in de adviezen van de Inspectie van Financiën. Zo boog de commissie zich in juli over de aankoop van munitie. Volgens De Morgen vond de Inspectie dat het dossier geen ‘afdoende motivering’ had. Iemand van de commissie had dus informatie gelekt en daar was minister Francken niet mee opgezet. Hij vroeg Kamervoorzitter Peter De Roover (N-VA) om tussenbeide te komen.
Maar is al die geheimdoenerij echt wel nodig? ‘Ik heb er moeite mee dat er niet meer transparantie kan zijn’, zegt voorzitter Aerts. ‘Wij mogen niet communiceren over de adviezen die we afleveren. Terwijl de minister een dag later wel tweet dat er opnieuw een aankoop is goedgekeurd. Als we dan toch zoveel geld uitgeven, moeten we ook zorgen voor meer transparantie. Het is cruciaal dat het publiek toegang krijgt tot het politieke debat in onze commissie, al is het pas achteraf. Minstens ons advies moet gepubliceerd worden.’
3. Mag een generaal een luxecruise maken op kosten van een wapenbedrijf?
‘We hebben een deontologische code voor iedereen die betrokken is bij overheidsopdrachten’, zegt Borremans. ‘Als je in een vergadering zit met meerdere partijen en ze bieden broodjes aan, dan mag je mee eten. Maar als je ‘s avonds uitgenodigd wordt voor een privéparty, dan moet je je afvragen of dat deontologisch wel past. Ook een reisje op kosten van een firma is not done.’
Iedereen is enorm bang voor een tweede Agusta-Dassault-schandaal.
De deontologische regels zijn enorm geëvolueerd, zegt Borremans. ‘De jaren ‘90 waren een tijd van schandalen: grasmaaiers en mountainbikes werden op kosten van Defensie besteld maar kwamen terecht op privéadressen. Daarna volgde een regime met heel strenge regels – je mocht zelfs niet op bezoek gaan bij de industrie.’
Vandaag liggen de verhoudingen nog anders. ‘Vroeger was de defensie-industrie de leverancier en wij de klant, nu is er meer sprake van partners’, zegt Borremans. ‘We hebben elkaar nodig. In plaats van contracten met een maximumduur van vier jaar, hebben we nu een aantal strategische partnerschappen afgesloten met Belgische bedrijven zoals Katoen Natie, het consortium Seyntex-Sioen voor gevechtskledij en -uitrusting, en FN Herstal voor lichte bewapening en munitie.’
4. Hoe vermijden we een nieuw Agusta-schandaal?
Het federaal parket onderzoekt of werknemers van het NATO Support & Procurement Agency in Luxemburg vertrouwelijke info hebben doorgespeeld aan de defensie-industrie. Het dossier roept herinneringen op aan het Agusta-Dassault-schandaal uit 1988 dat ging over de aankoop van Agusta A109-gevechtshelikopters. Politici van de PS en SP (nu Vooruit) was miljoenen frank smeergeld beloofd om het contract goed te keuren. ‘In het Agusta-schandaal werd om politieke redenen gevraagd een dossier in een bepaalde richting te schrijven’, zegt Borremans. ‘Iedereen verafschuwt zo’n gedrag. Zeker binnen de divisie Overheidsopdrachten is dat totaal onaanvaardbaar.’
‘Laat de legeraankopen over aan de administratie. Die beschikt over de nodige expertise en mensen om de vaak complexe aankoopdossiers rond te krijgen’, zegt generaal Harold Van Pee, adviseur op het kabinet-Defensie.
‘Individueel corrupte militairen zijn natuurlijk ook mogelijk – maar dat zal op relatief kleine schaal zijn. Agusta werd politiek opgelegd. Iedereen is enorm bang voor een tweede Agusta-Dassault-schandaal.’
‘De belangrijkste beslissing’, zegt Van Pee, ‘is of je iets aan één speler gunt of uitbesteedt in een competitie. Bij een openbare aanbesteding is de kans op mistoestanden kleiner. Natuurlijk kun je ook bij een aanbesteding je criteria zo opstellen dat maar één bedrijf in aanmerking komt. Dat is overal zo. Maar bij defensie is dat moeilijker, omdat de firma’s die op zulke tenders intekenen meestal grote bedrijven zijn. Die zien direct wanneer er iets niet klopt. Ze kunnen dan naar de Raad van State trekken.’
‘De miljarden van Theo Francken: het geld voor Defensie is er al, maar waar is zijn plan?’
In 2024 zijn 9 aankoopdossiers van defensie voor de Raad van State gekomen, op een totaal van 332 nieuwe contracten. Borremans: ‘En de laatste drie jaar zijn de arresten van de Raad van State allemaal gunstig of zijn de dossiers nog in behandeling.’
Enkele belangrijke Belgische aankoopdossiers gebeuren in samenwerking met internationale partners. ‘Voor de fregatten heeft Nederland voor ons de competitie gedaan, in samenwerking met Belgische specialisten’, zegt Borremans. ‘De vervanging van onze gemotoriseerde brigade gebeurt in partnerschap met Frankrijk. Voor de Jaguar- en de Griffon-voertuigen was er geen competitie, omdat we dezelfde voertuigen wilden waarvoor de Fransen al een contract met een leverancier hadden afgesloten.’
De aankoop van onze luchtafweer ten slotte is gepland in Benelux-verband. ‘België en Luxemburg hebben nog niets’, zegt Van Pee. ‘Nederland wel: Noorse NASAMs. En dus gaan wij ook NASAMs kopen, dat is de logica.’
