Paul Mason over de nieuwe massareligie van het fatalisme: ‘Het is de lingua franca van rechts’

Links zit in de hoek waar de klappen vallen. Journalist en uitgesproken Labour-aanhanger Paul Mason komt in zijn nieuwe boek Een stralende toekomst met een strijdplan. ‘We moeten de Trumps, de Wildersen en de Vlaams Belangen van deze wereld verslaan. Ze zullen niet vanzelf weggaan.’

Paul Mason is geen man van de gauwe oneliner. Gesprekspartners onderhoudt hij in uitgebreide analyses, in lange, meanderende volzinnen, gelardeerd met historische parallellen en verbanden. Mason is een arbeiderszoon uit Leigh, een gemeente in het oude industriebekken tussen Liverpool en Manchester, die zijn vurige betogen kruidt met een stevig noordelijk accent. Een tatoeage op zijn borst dagzoomt nu en dan vanonder zijn keurige hemd.

Als journalist en schrijver maakt Mason geen geheim van zijn linkse sympathieën, al is hij tegelijk Labours voornaamste criticaster. In zijn boek Postkapitalisme analyseerde hij al hoe moderne technologieën de crisis van het wereldwijde kapitalistische systeem inluidden. In Een stralende toekomst bouwt hij voort op die gedachtegang. Vooral de ontwikkelingen op het gebied van technologie en artificiële intelligentie verontrusten de auteur. ‘We lijken voortdurend te vergeten dat wij al die technologie zelf gecreëerd hebben’, zucht Mason, wanneer we hem spreken tijdens een passage in Amsterdam. ‘Je ziet steeds vaker dat mensen hun gedrag aanpassen aan de machine, alsof wij de robots zijn. We lijken te vergeten dat al die technologie, hoe complex ook, niets meer is dan een machine.’

Hanna Arendt noemde fascisme “de tijdelijke alliantie van het gepeupel en de elite”. Het lijkt alsof ze toen al Donald Trump beschreef.

Als voorbeeld vertelt Mason de anekdote van de Britse restaurantketen Pret A Manger, die enkele jaren geleden geluk als company policy invoerde. ‘Werknemers kregen er de opdracht om gelukkig te zijn’, vertelt Mason. ‘Niet om zich gelukkig of vriendelijk te gedragen, maar om het te zijn. Het kon immers niet de bedoeling zijn dat je het ‘enkel voor het geld doet’. Als je collega’s vonden dat je niet echt gelukkig was, konden ze per stemming beslissen om je te ontslaan. (grijpt naar zijn hoofd) Het basisidee van kapitalisme ís net dat je het voor het geld doet. Van een bankier, een ambtenaar, zelfs van een prostituee zal niemand ooit verwachten dat ze gelukkig zijn tijdens het werk. Tegen dit soort uitwassen moeten we allemaal strijden.’

Maar als er één ding is waarvan Mason echt wakker ligt, dan is het wel het fatalisme dat over de hele wereld lijkt te zijn neergedaald.

Paul Mason: ‘We hebben de hoop in de toekomst verloren. We geloven niet langer dat we in staat zijn om de dingen rondom ons te veranderen. Steeds meer mensen – vooral jongeren – zijn gevallen voor de nieuwe massareligie van het fatalisme. Zelfs aan de linkerkant, bij mensen die alternatieven zoeken voor het kapitalisme of strijden tegen klimaatverandering, zie ik steeds vaker het idee dat we eigenlijk al verloren hebben.’

Hoe verklaart u dat fatalisme?

Paul Mason: Omdat we onze keuzes de voorbije veertig jaar totaal ondergeschikt hebben gemaakt aan het marktdenken. We hebben onszelf wijsgemaakt dat de markt machtiger is dan de mens, en we dus altijd de markt moeten volgen. (denkt na) Stel u voor dat er een machine was die beter kon denken dan gelijk welke mens, en dat ik u zou voorstellen om die machine álle politieke keuzes in onze plaats te laten maken. Ik vermoed dat u me dan zou vertellen om op te rotten met mijn machine. Maar eigenlijk hebben we dat veertig jaar lang gedaan, door te doen alsof een economie spontaan functioneert en enkel kan werken zonder menselijke interventie. En dus ‘bepaalt de markt’ dat er massawerkloosheid ontstaat in de oude industriestreken, en kan een regering geen socialistisch beleid voeren omdat dat slecht zou zijn voor ‘de markten’. Fatalisme is de voornaamste reden waarom links maar blijft verliezen.

Waarom zou fatalisme enkel rechts bevoordelen?

Mason: Omdat fatalisme de lingua franca is van rechts. Een van de voornaamste indicatoren om aan te geven dat iemand extreemrechts stemt, is de overtuiging dat naar de universiteit gaan tijdverspilling is. Het idee dat we een product zijn van onze omstandigheden, dat de wereld zoals hij is onvermijdelijk is en dat niets wat we doen voor vrijheid kan zorgen. Waarom zou je dus niet meedoen aan het systeem, aan de vernietiging en de haat?

Veel Britse jongeren zien tegenwoordig maar twee manieren om hogerop te komen: profvoetballer of supermodel worden, of eventueel Instagraminfluencer. Ze zien niet in hoe ze de wereld zouden kunnen veranderen. Het is de dood van vierhonderd jaar verlichtingsdenken. Vierhonderd jaar lang gingen we ervan uit dat door te investeren in wetenschap, in ons vernuft, in ondernemerschap, we onszelf konden verbeteren en de maatschappij doen vooruitgaan. Dat idee is nu voorbij.

Is dat geen zeer eurocentrisch standpunt? Voor een groot deel van de wereld verrichten globalisering en marktkapitalisme wonderen.

Mason: Ik heb er geen enkel probleem mee om dat toe te geven. Het is de welbekende olifantgrafiek: zestig procent van de bevolking vaart wel onder het neoliberalisme. Zolang je bereid bent te aanvaarden dat een miljard mensen in krottenwijken woont en twee miljard in sweatshops moet werken, is neoliberalisme een prima oplossing.

Zowat al die sweatshopwerkers verkiezen hun huidige leven boven hun oude, armoedige dorpsbestaan.

Mason: Maar zelfs in de meeste ontwikkelende economieën is het fatalisme hoog! Zelfs in landen als India en China geloven mensen niet dat ze de wereld kunnen veranderen. Mensen die aan den lijve ondervinden dat ze erop vooruitgaan, geloven vandaag amper dat je politiek het verschil kunt maken. Chinezen zien de Communistische Partij als het weer: de ene dag onweert het, de andere dag schijnt de zon en krijg je opslag. De partij is ergens daarboven (wijst) en kan op geen enkele manier beïnvloed worden.

Is dat fatalisme geen sentiment van alle tijden?

Mason: Integendeel. Neem de Amsterdammers van vierhonderd jaar geleden, die deze prachtige binnenstad hebben gebouwd. Uiteraard hadden zij de calvinistische overtuiging dat ze slechts naar de hemel zouden gaan als ze aan strakke religieuze regels gehoorzaamden. Maar dat weerhield hen er niet van om in krakkemikkige scheepjes te stappen en Azië te gaan ontdekken om handel te drijven en te koloniseren. Ze geloofden dat ze zich konden verbeteren. Die overtuiging ontbreekt vandaag.

Hoe verklaart u dat?

Mason: Ik denk dat mensen een gebrek aan handelingsvermogen hebben. Ze hebben het gevoel dat het neoliberale systeem te groot en te gecompliceerd is. Facebook en Amazon zijn te machtig: dat idee. En dat er niets aan te doen is dat de Trumps en de Bolsonaro’s van deze wereld de macht grijpen. Ik wil daarmee breken.

U noemt uw boek ‘een daad van verzet’.

Mason: (knikt) Ik wil mensen ervan overtuigen dat je een economisch systeem, een sociale orde, een maatschappelijke structuur kunt veranderen, als je bereid bent te strijden. Zoals Marx het al zei: ‘Geschiedenis is geen persoon.’ Geschiedenis doet niets, wint geen oorlogen, en creëert al helemaal geen fabrieken. Geloven dat we de loop van de geschiedenis kúnnen veranderen, is op zich al een daad van verzet. Want als we uit deze crisis willen raken, zullen we de Trumps, de Wildersen en de Vlaams Belangen van deze wereld moeten verslaan. Ze zullen niet vanzelf weggaan.

De meeste mensen zijn tevreden met een goede job, hun kinderen die naar de universiteit kunnen en de lokale kraamkliniek die weer opengaat.

U vindt dat links in oorlog is met rechts?

Mason: Links wil de cultuuroorlog niet aangaan. Maar zoals Trotski het ooit zei: ‘Jij bent misschien niet geïnteresseerd in de oorlog, maar de oorlog is wel degelijk geïnteresseerd in jou.’ Ik begrijp overigens wel waarom men bij linkse partijen dat niet wil inzien. Het was net de strategie van Links om die strijd níét aan te gaan. De strategie van Labourleider Jeremy Corbyn – die ik overigens volledig onderschreef – bestond erin om mensen af te leiden van het identitaire en het racisme door economische onderwerpen naar voren te schuiven. Dat was geen slechte strategie. Alleen: ze werkt niet. Het punt is dat er in acht weken tijd zoiets als de Brexit Party is ontstaan, die bij de Europese verkiezingen uit het niets dertig procent haalde. Het is niet eens een partij, het is een privébedrijf van Nigel Farage zonder interne structuren, zonder aansprakelijkheid, zonder programma. Die partij heeft genoeg aan één impliciet standpunt: wij haten mensen met een gekleurde huid.

Dat is nochtans niet waarmee ze campagne voeren.

Mason: Ze hoeven het niet eens te zeggen, maar de boodschap is duidelijk. Toen Farage campagne voerde onder de slogan ‘Groot-Brittannië is vol’, poseerde hij nadrukkelijk voor een enorme foto met Syrische vluchtelingen. Daarop was niet één blank gezicht te zien. Dát is de cultuuroorlog die al minstens vijf jaar bezig is. Dat krijg je niet weg door over economische programma’s te praten.

Speelt links rechts niet in de kaart als het meegaat in dat idee van een cultuuroorlog? Om George Bernard Shaw te citeren: ‘Je moet nooit worstelen met een varken. Beiden worden vuil, maar het varken vindt het fijn.’

Mason: Dat vertrekt vanuit de verkeerde veronderstelling dat links en rechts in dezelfde vijver vissen. Links moet aanvaarden dat bepaalde delen van zijn oudere electoraat zo psychologisch en sentimenteel verknocht zijn aan de oude levensstijl van blanke arbeiders, dat ze reactionair zijn geworden en vooruitgang in de weg staan. Veel oude Labour-kiezers hebben nu al vier verkiezingen op rij gekozen voor UKIP of de British National Party. Na vier keer is het geen proteststem meer, maar een project: blank nationalisme.

Moet links die kiezers dan opgeven?

Mason: De enige manier waarop je hen kunt terughalen, is door hen te geven wat ze willen: een migratiestop en oude, vervuilende industrie. De Deense sociaaldemocraten hebben een deel van hun oude electoraat teruggehaald door migratiekritisch te worden. Maar als je gelooft in menselijke vooruitgang en iets wilt doen aan de klimaatverandering, moet je hen de waarheid vertellen. Je moet hen durven te vertellen dat de steenkoolmijnen niet opnieuw geopend zullen worden.

Dat lijkt me geen wervende boodschap.

Mason: Ik heb vorig jaar campagne gevoerd voor Labour in mijn geboortestad. Ik heb toen van veel mensen gehoord dat ze het niet erg vinden dat de economie instort, zolang de migranten maar weggaan. Maar tegelijk zijn er velen die zeggen dat ze het niet leuk vinden dat er zo veel buitenlanders zijn, maar die wel oor hebben naar onze economische ideeën. Tussen 2016 en 2018 is Corbyn erin geslaagd veel UKIP-stemmers terug bij Labour te krijgen, alleen al door te beloven om de spoorwegen opnieuw te nationaliseren en door meer in welzijn te investeren. De meeste mensen zijn tevreden met een goede job, hun kinderen die naar de universiteit kunnen en de lokale kraamkliniek die weer opengaat.

Ik twijfel er niet aan dat het rechtse project zal falen.

Maar hoe wilt u dat verwezenlijken? In zowat alle westerse landen hangen de linkse partijen in de touwen.

Mason: We moeten op zoek naar bondgenoten. Hanna Arendt noemde fascisme ‘de tijdelijke alliantie van het gepeupel en de elite’. Het lijkt alsof ze toen al Donald Trump beschreef. Ik denk dat je daar enkel op kunt reageren door een alliantie tussen links en het centrum te smeden. (glimlacht) Dat idee is voor mij ook een aanpassing. Toen ik in 2015 verslag deed van de Griekse crisis, was ik razend op de internationale instellingen en de Europese centrumpartijen, omdat ze Griekenland min of meer vernietigd hebben. En toch vind ik dat als pakweg de Europese ALDE-fractie een alliantie met links zou willen aangaan, we dat onmiddellijk moeten doen.

Waarom zouden de Europese liberalen een alliantie met links aangaan?

Mason: De grootste bedreiging voor instellingen als de Europese Centrale Bank of het IMF zijn de Trumps en de Bolsonaro’s van deze wereld. Modern kapitalisme kan niet werken zonder universiteiten en de rechtsstaat. Bedrijven kunnen niet zonder peerreview, academische vrijheid en wetenschappelijke betrouwbaarheid. Maar net universiteiten en de rechtsstaat liggen onder vuur in landen als Hongarije of Polen. Dat moet ook liberalen doen inzien dat ze er alle baat bij hebben om een alliantie aan te gaan.

Is dat geen strategisch probleem? Als links en het centrum een alliantie aangaan, maak je van extreemrechts het enige alternatief.

Mason: Het is een tijdelijke oplossing. Kijk naar Frankrijk. Daar is links te zeer gekrompen om een rol van betekenis te spelen. Maar anderzijds kan Macron ook Le Pen niet verslaan als er enkel professoren en ondernemers voor hem stemmen. Ook voor de liberalen is de opkomst van extreemrechts een bedreiging. Je kunt geen voorvechter zijn van liberale democratie en tegelijk je schouders ophalen als je het fascisme ziet terugkeren. Die angst voor rechts, en de nood om iets aan de klimaatverandering te doen, maken me optimistisch dat ook het centrum openstaat voor een tijdelijk verbond.

Dreigt links op die manier niet klein te blijven?

Mason: Die strategie wil niet zeggen dat links zijn eigen project niet moet najagen. Ik denk dat we vooral het contact terug moeten vermenselijken. Net als de narodniki in het Rusland van de negentiende eeuw moeten we in de kleinere steden en wijken gaan wonen en daar gemeenschappen vormen. Dat hoeft niet spectaculair te zijn: dat kan een oudercomité zijn, of een boekenclub, voor mijn part is het een bingogroep. Zulke gemeenschappen zijn dé manier om menselijk contact te blijven bewaren en te peilen wat er leeft.

Ondanks al die rampspoed voorspelt de titel van uw boek ons toch een ‘stralende toekomst’.

Mason: Oh, ik twijfel er niet aan dat het rechtse project zal falen. De brexit zal geen jobs terugbrengen of voor hogere lonen zorgen. Links moet gewoon eerlijk zijn, en niet inspelen op een vorm van nostalgie die het toch nooit kan waarmaken. De oude industrie komt niet meer terug, en er zullen minder jobs zijn dan voorheen. Maar finaal ben ik ervan overtuigd dat het leven beter zal worden. Als we er maar in slagen om die nostalgie achter ons te laten.