‘Ook wie stellig beweert niet bevooroordeeld te zijn, kan onbewust racisme vertonen’

‘Iedereen is racist, en allochtonen nog meer dan autochtonen’, vertelt sociaal psycholoog Alain Van Hiel vandaag in Knack. Lees hier een exclusieve voorpublicatie van zijn boek ‘Iedereen Racist’. In dit deel wordt dieper ingegaan op onbewust racisme.

Op een ‘dieper’ niveau zijn alle individuen vatbaar voor racisme. De booschap dat iedereen de wortels van onverdraagzaamheid en discriminatie in zich heeft, wordt vaak op ongeloof onthaald. Sommige mensen zijn er stellig van overtuigd dat ze op geen enkele manier racisme vertonen. Dit kun je echter nooit met honderd procent zekerheid beweren. Het feit dat iedereen onbewust racisme vertoont, kan het best aangetoond worden door slimme technieken uit het psychologisch onderzoek die een beroep doen op hoe snel iemand tot een oordeel komt.

Dit klinkt misschien wat vaag en eigenaardig, maar het volgende voorbeeld maakt het wellicht iets duidelijker. Na het horen van het woord ‘spek’ zijn velen onder ons automatisch geneigd om aan ‘eieren’ te denken. Die woorden komen nu eenmaal veel in combinatie voor. De associatie ‘spek’ en ‘kip’ wordt bij-voorbeeld al minder gemakkelijk gemaakt, omdat deze woorden minder vaak samen voorkomen en je als het ware langer moet denken of deze woorden wel bijeen passen.

Dit principe van de sterkte van associaties kan ook toegepast worden op racisme. In Vlaanderen zou bijvoorbeeld ‘Waal’ kunnen geassocieerd worden met ‘lui’, of ‘Marokkaan’ met ‘crimineel’. Het is dan ook een kleine stap om een associatie te leggen tussen ‘Waal’ en ‘slecht’, of tussen ‘Marokkaan’ en ‘slecht’.⁶⁴ In onze hersenen ordenen we immers informatie op een betekenisvolle manier. Elke keer dat we in ons leven een verband leggen, bijvoorbeeld tussen ‘Waal’ en ‘lui’, wordt het pad tussen deze twee concepten in onze hersenen versterkt. Bovendien is het niet nodig om dit verband zelf te leggen, ook wanneer je dit hoort van anderen, via de media of via culturele beeldvorming, wordt die onderlinge samenhang versterkt.

Hoewel deze associaties in onze hersenen bestaan, wil dat niet zeggen dat mensen ook bewust aangeven dat ze dergelijke associaties maken. Als je het op de man af vraagt, zouden veel mensen helemaal niet akkoord gaan met de stelling dat Walen lui, of Marokkanen crimineel zijn. Ze zouden deze vraag zelfs ongepast vinden. Toch kunnen psychologen via welbepaalde technieken een beeld krijgen van dit onbewust of impliciet racisme. Zo geeft de reactiesnelheid, of de tijd die nodig is om op een eenvoudige computertaak te reageren, een idee van hoe sterk deze associaties zijn en in welke mate mensen dus ‘onbewust’ racisme vertonen.

In een aantal studies⁶⁵ kregen blanke deelnemers telkens twee woorden aangeboden op een computerscherm. De woorden ‘zwart’ of ‘blank’ werden telkens gecombineerd met een positief woord zoals ‘vriendelijk’ en ‘slim’ of een negatieve term zoals ‘dom’ en ‘lui’. De proefpersonen drukten op een bepaalde knop als ze vonden dat de woorden bij elkaar pasten, of op een andere knop wanneer ze van oordeel waren dat de woorden niet bij elkaar hoorden. De resultaten waren veelbetekenend.

Ten eerste weigerden bijna alle proefpersonen om zowel zwarten als blanken te verbinden met negatieve woorden. Ze gaven heel snel aan dat bijvoorbeeld ‘zwarte’ en ‘lui’ niet bij elkaar hoorden. Aan de hand van deze resultaten zou je kunnen denken dat de meeste proefpersonen hier dus geen racisme vertoonden.

Het belangrijkste zat echter in het feit dat proefpersonen heel snel de ‘bij elkaar passen’-knop indrukten wanneer ‘blank’ aangeboden werd met een positief woord, maar dat ze heel wat trager waren om die knop in te drukken wanneer op het scherm ‘zwart’ verscheen samen met een positief woord. Dit resultaat toont dus aan dat de deelnemers onbewust meer geneigd waren om positieve eigenschappen met blanken dan met zwarten te verbinden.

Impliciete associaties

De psychologische wetenschappen zijn in staat om onbewuste vormen van racisme te meten met de IAT-test (voluit: de Impliciete Associatie Test). Wens je zelf eens te ervaren hoe die test werkt? Bezoek dan de IAT Website. Je vindt er ook een Nederlandstalige versie van deze test. In onderzoek wordt die test vaak samen afgenomen met vragenlijsten die naar racisme peilen, bewust racisme dus. Opvallend hierbij is het soms grote verschil tussen testuitslagen op de IAT en wat een proefpersoon over zich-zelf zegt in vragenlijsten. Bijvoorbeeld: Afro-Amerikanen stellen dat ze een voorkeur voor zwart boven blank hebben, maar onderzoek met IAT toont juist het tegenovergestelde.⁶⁶

Tal van onderzoeken tonen aan datwie denkt weinig bevooroordeeld te zijn en via vragenlijsten ook lage sco-res behaalt op racisme, toch vaak hoge scores behaalt op onbewust racisme aan de hand van de IAT. Anders gesteld, mensen die stellig beweren dat ze niet bevooroordeeld zijn, kunnen toch onbewust racisme vertonen.⁶⁷

Metingen van onbewust en bewust racisme laten toe om gedrag te voorspellen. Zowel hoge scores op de IAT als hoge scores op racismevragenlijs-ten houden verband met discriminatiegedrag in het dagelijks leven. Het is wel belangrijk om op te merken dat onbewust en bewust racisme andere vormen van discriminatie aansturen.⁶⁸

Hierbij is er een onderscheid tussen gedragingen die we achteloos uitvoeren, zonder er diep bij na te denken, en handelingen die flink beredeneerd worden. Beide soorten handelingen zijn uitermate kwetsend voor het slachtoffer in kwestie, maar in het hoofd van de dader gebeuren er andere dingen.

Automatische piloot

Laten we eerst een voorbeeld geven van een achteloze discriminerende gedraging, wanneer je als het ware op automatische piloot handelt. Beeld je in dat je een tram ingaat en in een seconde tijd moet kiezen tussen een plaatsje naast een allochtoon of naast een blanke. In een dergelijke situatie zul je vaak onbedachtzaam plaatsnemen naast de persoon die tot jouw bevolkingsgroep hoort. Dit gedrag wordt aangestuurd door onbewust racisme. Wie hoog scoort op de IAT, zal dus eerder dit soort gedragingen stellen. Een ander voorbeeld van dergelijk gedrag is het vermijden van oogcontact met allochtonen.⁶⁹

Onlangs werd de documentaire Zwart als roet op de Nederlandse televisie uitgezonden.⁷⁰ De meest opvallende passage was een klein experiment dat documentairemaakster Sunny Bergman daarin uitvoerde. Ze liet drie identiek geklede mannen met een verschillende huidskleur in een park het slot van een fiets doorzagen. De blanke man kon ongestoord zijn gang gaan en werd uiteindelijk zelfs geholpen door gemeentewerkers, terwijl de twee heren met gekleurde huid meteen werden aangesproken. Verschil-lende passanten belden zelfs meteen naar de politie.

discriminatie-experiment | documentaire Zwart als roet | Sunny Bergman | 2014 from Barbara V – Eyemaze on Vimeo.

Deze uitzending, die heel wat stof heeft doen opwaaien, illustreert de werking van onbewust racisme. In een wenk beslis je als het ware dat de allochtoon die fiets aan het stelen is, terwijl een blanke wellicht zijn sleutel kwijt is.

Bewust racisme zoals gemeten door vragenlijsten voorspelt dan weer eerder het beredeneerde gedrag, in dit geval bewuste discriminerende handelingen. Stel dat je moet kiezen tussen een allochtoon of een au-tochtoon voor het uitvoeren van een bepaalde taak en dat je wel enige tijd hebt om goed na te denken wie je partner wordt. Wel, hier zal het niveau van bewust racisme een belangrijke rol spelen. Bewust racisme leidt tot bewuste uitsluiting.

Bewuste uitsluiting lijkt op het eerste gezicht heel wat erger dan onbewuste uitsluiting. Toch kunnen beide negatieve gevolgen hebben voor het slachtoffer. Het is niet prettig om te merken dat personen niet naast jou willen komen zitten in de tram. Uit een recent onderzoek uitgevoerd aan de Katholieke Universiteit Leuven⁷¹ bleek trouwens dat allochtonen zich het meest gediscrimineerd voelden op het openbaar vervoer. Niet minder dan 64 procent van personen van Marokkaanse af-komst en 53 procent van de personen met een Turkse afkomst zegt er soms of vaak geconfronteerd te worden met racisme.