Ongefilterde sociale media: troef of achilleshiel?

De recente terreuraanslagen in Frankrijk en Oostenrijk tonen aan dat je door de onmiddellijke en ongefilterde aard van sociale media erg nuttige informatie kunt vinden, maar dat evengoed onbevestigde geruchten verspreid kunnen raken.

Op Twitter floreert al jaren een kransje accounts dat gespecialiseerd is in zogenoemd breaking news. Ze dragen namen als Newsblog – Breaking of Terreur & Crime Nieuws, dat zichzelf omschrijft als ‘geen overbodige aanvulling op de mainstream media’. Het internationale Breaking911, dat 824.000 volgers heeft, belooft alles te brengen ‘waar de mainstreammedia niet over willen berichten’. Het klinkt als een aantrekkelijk aanbod: snel nieuws, heet van de naald, en bovendien met informatie waarvan beweerd wordt dat je ze niet zomaar zult vinden in de reguliere pers. Dergelijke kanalen zijn dan ook vaak populair bij nieuwsverslaafden. Maar deze handelaars in breaking news verspreiden geregeld allerlei sensationalistische, onbevestigde en niet-geverifieerde beelden en geruchten. Wanneer die achteraf niet blijken te kloppen, is de nieuwscyclus al een paar etappes verder en volgt zelden nog een rechtzetting.

Wie was Fabien B.?

Exemplarisch is Terreur & Crime Nieuws (@DreigingNL) op Twitter. Rond de middag op 29 oktober, op de dag van de aanslag in de Notre-Damebasiliek van Nice waarbij drie kerkgangers vermoord werden met een mes, bracht Terreur & Crime Nieuws het bericht dat ook in Avignon een man met een mes was doodgeschoten door de politie. Hij zou ‘ Allah Akbar!‘ hebben geroepen terwijl hij agenten aanviel. Zestien minuten later werd het bericht geretweet door Dries Van Langenhove, onafhankelijk Kamerlid in de fractie van Vlaams Belang. Hij voorspelde ‘een golf van aanslagen’ en raadde zijn volgers aan: ‘Nooit vergeten wie verantwoordelijk is voor wat er nu gebeurt!’

Alleen, er was in werkelijkheid geen sprake van een mes – wel van een ongeladen pistool – noch van de uitroep ‘ Allah Akbar!‘. De dader bleek Fabien B., een 33-jarige man die kort voor zijn confrontatie met de ordediensten een ondernemer met Noord-Afrikaanse roots had bedreigd in zijn auto. Die getuige vertelde achteraf aan Le Parisien hoe hij Fabien B. een Hitlergroet zag brengen. Een foto van de doodgeschoten man liet vervolgens zien dat hij een lichtblauwe parka droeg met het logo van Defend Europe, een actie van de Europese identitaire beweging waartoe ook Van Langenhovens Schild & Vrienden behoort. Onder het motto ‘ Defend Europe‘ probeerden jonge identitairen in 2017 op eigen houtje vluchtelingen tegen te houden in de Alpen en op de Middellandse Zee. Uit opvolgend journalistiek onderzoek bleek bovendien dat Fabien B. jarenlang een militant was geweest voor de France communistische partij, tot hij vanaf 2015 in extreemrechts vaarwater belandde. Maar hij was vooral een man met psychologische problemen, waarvoor hij al jaren in behandeling was. Het parket sloot een terroristisch motief daarom al snel uit.

Toch sprak staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) in de avond van 29 oktober op Twitter nog over ‘barbarij’ van een ‘extreemrechtse terrorist’ en vergeleek hij het incident in Avignon met de aanslag in Nice. Dat leverde hem kritiek op van Theo Francken (N-VA): ‘paars-groen regeringslid wil per se punt bewijzen en beweert dan maar wat. Toch wat oppassen hiermee.’ Ook Van Langenhove tweette nu dat het ‘géén terroristische aanslag’ was en dat het ging om iemand die ‘al 15 jaar lid en militant was van de Franse Communistische Partij’. Wat dus maar gedeeltelijk klopt.

Pluizige foto’s

Veel van dit zwartepieten en bekvechten op Twitter zou te vermijden zijn wanneer politici zich niet zo geneigd zouden voelen om prematuur of zelfs live commentaar te leveren op nog onvolledige feiten. Dat werd enkele dagen later opnieuw duidelijk toen in de avond van 2 november de eerste berichten binnendruppelden over een aanslag in Wenen. Er heerste lange tijd grote onduidelijkheid over het aantal daders, het aantal slachtoffers en vele details van de gebeurtenissen. Een tijdlang was er sprake van een gijzeling in een Hilton-hotel – daar bleek uiteindelijk geen sprake van. Tom Van Grieken (Vlaams Belang) deelde anderhalf uur na de eerste berichten over een aanslag een video en beweerde dat er zeven doden waren en de dader een bommengordel had laten ontploffen. Ook dat bleek niet te kloppen.

De aanslag in Wenen bewees ook hoe socialemediagebruikers zeer nuttig werk kunnen verrichten. Kort na de eerste berichten over de aanslag in de Oostenrijkse hoofdstad riep de Weense politie alle getuigen op om absoluut géén beelden uit de stad te delen op sociale media. Dat zou de veiligheidsoperatie in het gedrang kunnen brengen, bijvoorbeeld door de locatie van de ontplooide troepen te verraden. Wel openden ze een onlinearchief voor beeldmateriaal dat hen kon helpen bij het analyseren van wat er gebeurde. Wie foto’s of filmpjes maakte of zag passeren op sociale media, kon die daar uploaden.

Niet iedereen hield zich aan de vraag van de ordediensten. Sommige choquerende beelden uit Wenen circuleerden toch volop op Twitter. Ze raakten er bovendien vermengd met beelden van een betoging in Barcelona de dag voordien en andere verkeerd geïdentificeerde video’s. Als reactie daarop volgde een spontane actie die deed denken aan wat op sociale media gebeurde tijdens de ‘ Brussels lockdown‘ in november 2015 – toen nog niet als coronamaatregel maar parallel aan de antiterreuroperatie na de aanslagen op de Bataclan en andere doelwitten in Parijs. Tijdens de klopjacht op Salah Abdeslam plaatsten heel wat twitteraars massaal foto’s van katjes en andere huisdieren op sociale media, met de hashtag #BrusselsLockdown, om ervoor te zorgen dat eventueel gelekt beeldmateriaal van de politieoperatie zou verdrinken in die zee van pluizige foto’s. Dat procedé werd opnieuw toegepast tijdens de aanslag in Wenen.

Opgelet: emoji’s

Sociale media bieden onmiddellijke informatie, maar die is ook ongefilterd. Je hebt als gebruiker het raden naar het factcheckproces en de redactionele lijn van Twitter-newsfeeds die beloven ‘breaking news’ te brengen dat ‘de mainstreammedia verzwijgen’. Sommige kanalen verhullen hun ideologische voorkeur nauwelijks: NewsBlog – Breaking (@NBbreaking), dat bijna 30.000 volgers heeft, serveerde in de dagen na de Amerikaanse presidentsverkiezingen bijvoorbeeld een gestage stroom aan niet-geverifieerde of misleidende filmpjes en getuigenissen die zouden moeten bewijzen dat Joe Biden niet won en de Democraten aan ‘verkiezingsfraude’ deden. Jane Lytvynenko, journaliste en expert in desinformatie bij Buzzfeed, adviseert dan ook om überhaupt geen info te halen bij breakingnewsaccounts op Twitter: ‘Veel van die accounts gebruiken breaking news om invloed en volgers bij te winnen.’

Het is niet omdat een socialemediakanaal zich presenteert als nieuwsbron, dat het dat ook werkelijk is. Overvloedig gebruik van emoji’s en hoofdletters in tweets zijn meestal een teken aan de wand. Wie dergelijke accounts op Twitter als informatiebron gebruikt – en zeker wie er vervolgens zijn eigen commentaar aan toevoegt – loopt altijd het risico om mee te helpen aan de verspreiding van desinformatie.