Nicholas Lens schreef een ‘lockdownopera’ met Nick Cave: ‘We zijn elkaar tegemoetgekomen’

Met zijn hedendaagse opera’s verlegt de Brusselse componist Nicholas Lens al jaren de grenzen van het klassieke muziektheater. Zijn nieuwste creatie is een aaneenschakeling van verstilde litanieën, op tekst van een charismatische Australiër.

Wanneer Nicholas Lens ons ontvangt in zijn loft in de Brusselse Dansaertwijk is hij pas terug van Kreta, waar hij – onder een olijfboom in de nazomerzon – heeft gewerkt aan een nieuw project. Met de passie van een doorgewinterde globetrotter vertelt hij over de wilde natuur van het eiland, de cirkelende adelaars en de woeste bergtoppen. Lens heeft veel avontuurlijke reizen op de teller (‘soms levensgevaarlijke’), hij heeft een tweede verblijf in Venetië, en op zijn cv prijken grote, internationale producties. Maar het is hier, tussen deze bakstenen muren achter een grote poort in een Brussels steegje, dat zijn nieuwe opera tot stand is gekomen . ‘ L.I.T.A.N.I.E.S is letterlijk een kameropera: de muzikanten zijn hier elk apart hun stukken komen inspelen’, zegt Lens terwijl hij gemberthee inschenkt.

L.I.T.A.N.I.E.S verzamelt twaalf litanieën op tekst van Nick Cave, de Australische rocklegende met wie Lens in 2014 al samenwerkte voor de opera Shell Shock, over de menselijke drama’s die de Eerste Wereldoorlog veroorzaakte. Deze keer vond de componist inspiratie dichter bij huis, in onze verlaten hoofdstad tijdens de eerste lockdown.

Nicholas Lens: In het begin kon ik de kalmte en de rust van die lockdown wel appreciëren. Die prangende stilte heb ik de voorbije jaren ook in Japan ervaren, vooral in de sobere boeddhistische tempels van de streek rond Kamakura. Heel serene plekken zijn dat, die de samoerai ooit bezochten voor ze naar het slagveld trokken. Er hangt nog altijd een aparte, beladen sfeer. Nu, ik wil het ook niet te veel idealiseren – na hun uurtje mediteren zitten die monniken evengoed op hun smartphones te tokkelen.

Maar goed, nadat ik een paar weken lang fietstochtjes door en rond Brussel gemaakt had, bekroop me het gevoel: ‘Bon, wat gaan we nu doen?’ (lacht) En zo is het idee voor L.I.T.A.N.I.E.S ontstaan. Omdat er onverwacht veel vrije tijd was, ben ik meteen beginnen te schrijven.

Een spektakelopera met dramatische aria’s en koorzangen is het niet geworden, integendeel.

Nicholas Lens: Het is een werk van pure simpelheid, tonaliteit en ritmiek. Ik zie het als een klein cadeautje, iets wat de luisteraar de kans biedt om even ‘weg’ te zijn, zonder dat hij daarom moet weten wat een contrapunt of een fuga is. En dat zeg ik niet om de operapuristen voor het hoofd te stoten. Ik heb de muziek gewoon neergeschreven zoals ik ze in mijn hoofd hoorde, in al haar eenvoud, sans gêne.

‘Het eerste wat ik deed nadat Nicholas me had gebeld, was opzoeken wat een litanie is’, vertelt Nick Cave in de perstekst. ‘Ik ontdekte dat het een reeks religieuze smeekbeden is, en besefte dat ik die al mijn hele leven schrijf.’ Was de religieuze dimensie ook voor u belangrijk?

Lens: Nee, voor mij zijn litanieën eerder een vorm van poëzie. Inhoudelijk heb ik Nick zijn weg laten zoeken, vanuit zijn ervaringen en overtuigingen, zoals hij dat altijd doet in zijn teksten. We hebben er wel over gediscussieerd, hoor. Bijvoorbeeld over het woord ‘God’: zelf zal ik dat niet snel gebruiken, maar voor Nick is het overduidelijk een belangrijk woord. Hij is me trouwens voor een deel tegemoetgekomen. In Litany of Godly Love schrijft hij: ‘ I’m just a single word, I’m no word at all.‘ Dat vond ik mooi. En zo zit er toch iets van ons beiden in.

U komt uit Ieper, maar niet uit een katholiek nest?

Lens: Net wel! Ik ben zeer religieus opgevoed. Er waren vijf kerken in Ieper, elk met haar eigen priester. Het was ondenkbaar dat je ’s zondags niet naar de mis ging. Maar op mijn twaalfde had ik er genoeg van. De exacte reden herinner ik me niet meer, maar ik was al veel te kritisch op die leeftijd, denk ik. Ik was te weinig kind. Ik dacht te hard na over de dingen. Omdat ik daar niet echt met mijn vrienden over kon praten, voelde ik me ook eenzaam.

Toen ik mijn vader vertelde dat ik niet meer ’ter kerke’ wilde gaan, zag ik wel een zekere droefheid in zijn gezicht, een lichte kramp. Maar verder heeft hij er weinig woorden aan vuilgemaakt. Ik heb dit jaar meer met Nick over God en geloof gepraat dan met hem. (lacht)

Zou u zichzelf een atheïst noemen?

Lens: Goh, nee. Mijn eerste betaalde muziekopdracht heb ik gekregen van het Humanistisch Verbond. Bij die zelfverklaarde vrijzinnigen zag ik net dezelfde vastgeroeste structuren als in de kerk. ‘Atheïst’, ‘agnost’: het zijn ook maar vakjes, hè?

De nieuwe plaat eindigt met Litany of Divine Presence. Waaraan denkt u als het over ‘goddelijke aanwezigheid’ gaat?

Lens: Aan zaligheid. Aan losgekoppeld worden van de tijd en van je eigen ego, zoals tijdens een orgasme. Aan totaal geluk, in welke vorm dan ook. Dat is het hoogste waar de meeste mensen naar verlangen. Als dat verlangen er niet meer is, stopt het leven.

Op L.I.T.A.N.I.E.S horen we een sopraan en een tenor, allebei professionals, maar de prominentste stem is die van uw drieëntwintigjarige dochter Clara-Lane. Zij is geen muzikante maar beeldend kunstenaar.

Lens: Clara-Lane woont in Berlijn, maar door de lockdown zat ze dit voorjaar vast in Brussel. Het was niet mijn bedoeling om haar te laten meedoen, en dat wilde ze zelf eigenlijk ook niet, maar om mij te plezieren heeft ze wel enkele demoversies ingezongen. In één take, heel naturel. Die fragiliteit en ongedwongenheid pasten zó goed dat ik haar heb gesmeekt om haar takes te mogen gebruiken. Het was een happy accident. Ook Nick vond het perfect kloppen.

Clara-Lane schildert breekbare, vaak androgyne portretten. Herkent u daar iets van uzelf in?

Lens: Er zit sowieso een zekere dramatiek in haar werk, waarin ze begaan is met het hele idee van gendervrijheid of genderloosheid. Toevallig of niet heb ik recent een opera afgewerkt waar ik op mijn negentiende aan begonnen ben: E R O S and the Intersex Human. Het gaat over de Griekse god Eros, die iemand ontmoet in het woud die tweeslachtig blijkt te zijn. Waarop hij helemaal begint te flippen. (lacht) Het Vlaamse topmodel Hanne Gaby Odiele, die ook interseksactiviste is, wil graag meter of peter zijn van dat project.

De genderkwestie leeft sterk bij de huidige jonge generatie, die ik enorm bewonder. Die generatie verheft haar stem, eist dat ze gehoord wordt, en draait niet rond de pot. Ik zie het niet alleen bij de bekende voorbeelden – zangeres Billie Eilish, klimaatactiviste Greta Thunberg of dichter bij huis Anuna De Wever – maar ook bij mijn eigen dochter. Clara-Lane zal nooit iets doen dat niet overeenstemt met haar natuur, en net als haar vrienden is ze rechtdoorzee, op het harde af. Zoals ze in het leven staat, zo staat ze in haar werk. Herken ik me daarin? Zeker. Ik ben altijd loyaal aan mijn werk. We hadden gemakkelijk veel langer aan L.I.T.A.N.I.E.S kunnen schaven, in plaats van dag en nacht gedurende de voorbije vier, vijf maanden, maar ik schrijf nu eenmaal snel en impulsief, en ik heb me nog nooit geschaamd voor iets dat ik in mijn hoofd heb gehoord.

U hebt een verleden in de popmuziek. Belpopkenner Jan Delvaux haalde onlangs zelfs een van uw oude singles onder het stof vandaan op Radio 1: Eva, een Nederlandstalig culthitje uit 1986.

Lens: Echt? Dat wist ik niet. (lacht) Ik heb mezelf nooit op mijn gemak gevoeld in de popwereld. Thuis werd alleen naar klassiek geluisterd, en al op erg jonge leeftijd was ik gefascineerd door klassieke stemmen. Met mijn hoofd tussen de boxen ging ik helemaal op in Gustav Mahler en zijn Lieder eines fahrenden Gesellen. Maar ik was natuurlijk ook een kind van mijn tijd, en bij mijn vrienden luisterde ik naar Creedence Clearwater Revival, Jimi Hendrix of Black Sabbath. Het genre maakt niet uit, zolang ik er maar in kan geloven.

Ik kon mezelf onvoldoende kwijt in de popmuziek, maar ik kijk zonder spijt terug op dat kortstondige avontuur. En in mijn operacomposities heb ik de popinvloeden altijd zonder probleem binnengelaten. Toen Nick Cave het libretto voor Shell Shock schreef, heeft hij een grote stap in mijn richting gezet. ‘Ik weet geen fuck van opera’, zei hij. Maar deze keer ben ik evengoed in zijn richting opgeschoven.

Ik heb altijd al verschillende werelden vermengd. Onder meer door ooit te werken met Le Mystère des Voix Bulgares, het beroemde vrouwenkoor uit de Bulgaarse bergen. De operawereld is gesloten voor invloeden van buitenaf. Als de grote huizen van hun oubollige imago af willen, zullen ze wat meer lef moeten tonen, bijvoorbeeld door meer hedendaagse werken te programmeren. Dan zullen ze ook meer jongeren aanspreken.

Tot slot: hoe voelt het voor een autodidact als u om het beroemde gele logo van Deutsche Grammophon, het oudste vinyllabel ter wereld, op uw werk te zien staan?

Lens: Fantastisch, het is een hele eer. En ik zie ‘autodidact’ als een eretitel. Het wil zeggen dat ik nooit een leermeester heb gehad, niemand die me ooit verteld heeft wat er in de boeken staat. Dat heb ik zélf moeten opzoeken. (lacht) Het wil ook zeggen dat ik nooit heb moeten afleren wat iemand anders me opgedrongen heeft. Sommige muzikanten en componisten hebben daar jaren voor nodig.