Waarom de Zweden geen fan zijn van ons model voor sekswerk: ‘De Belgische overheid is een pooier’ 

Eind vorig jaar introduceerde ons land arbeidsrechten voor sekswerkers. Maar niet iedereen is enthousiast. Zweden wil sekswerk juist ontmoedigen: ‘Betalen voor seks betekent voor ons altijd geweld van een man tegenover een vrouw, en dat kunnen we als samenleving niet tolereren.’

Op de huiselijke benedenverdieping van Instituut Renée in Oost-Vlaanderen lopen sekswerkers af en aan terwijl ze zich omkleden voor hun volgende afspraak. ‘Zet je er maar lekker bij, we zijn hier net alles aan het uitdokteren.’

Lisa, de charismatische zaakvoerder van het rendez-voushuis, zit met sekswerker Billie* over de nieuwe regels voor sekswerk gebogen. Volgens die regels kunnen sekswerkers voortaan in loondienst werken. Het contrast met de gesprekken die we de week ervoor in Zweden voerden, is groot. Daar kregen we keer op keer te horen dat sekswerk nooit een beroep kan zijn, en dat we vrouwen juist moeten redden uit de seksbranche. Billie en Lisa vinden het amusant. ‘Allee, ik doe dit toch echt volledig vrijwillig?!’

In december 2024 stonden de schijnwerpers op ons land gericht door een historische beslissing: sekswerkers krijgen arbeidsrechten. Dankzij die verregaande hervorming kunnen zij voortaan als zelfstandige én als werknemer aan de slag, met toegang tot de sociale zekerheid. Daarmee treedt België in de voetsporen van Nieuw-Zeeland, vaak genoemd als hét voorbeeld voor sekswerkrechten, en heeft het een Europese primeur beet.

Beroep of uitbuiting 

In het Hoge Noorden, met name in Zweden, is men niet opgezet met de ontwikkelingen in België. ‘Hoe kun je als land nu het recht toekennen om blootgesteld te worden aan geweld?’ Aan het woord is Marie Frederiksson van het Zweedse Agentschap voor Gendergelijkheid, dat ‘inspanningen tegen prostitutie en mensenhandel’ coördineert.

Zweden voerde in 1999 als eerste het zogenaamde ‘noordelijke model’ voor sekswerk in. Dat systeem probeert de vraag naar sekswerk in te perken door klanten te straffen. Frederiksson legt uit waarom : ‘Betalen voor seks betekent voor ons altijd geweld van een man tegenover een vrouw, en dat kunnen we als samenleving niet tolereren.’ 

Frederiksson neemt nooit de term ‘sekswerk’ in de mond. Tegenstanders van legaal sekswerk spreken altijd over ‘prostitutie’ omdat het volgens hen geen werk is, maar uitbuiting. Sekswerkers zijn slachtoffers van mensenhandel en we moeten er alles aan doen om ze uit de sector te halen, luidt het Zweedse standpunt.

De andere zijde, waartoe België behoort, kijkt er anders tegenaan: mensenhandel en uitbuiting zijn een probleem in de sekswerksector, maar je kunt de grote groep die vrijwillig voor dat werk kiest niet negeren. Bovendien heeft volledige decriminalisering, zoals in België, ‘de meeste kans om discriminatie en geweld tegen sekswerkers aan te pakken’. Dat schreef de werkgroep van de Verenigde Naties tegen discriminatie van vrouwen en meisjes begin 2024 in haar aanbevelingen. Het standpunt is ook terug te vinden bij andere mensenrechtenorganisaties, zoals Amnesty International.

‘Een sociaal statuut voor sekswerkers is een stap in de juiste richting’

Geen Bancontact

Aanhangers van de Zweedse aanpak beweren dat het model sekswerkers ondersteunt omdat het niet zijzelf, maar klanten strafbaar maakt. Toch creëert de angst van klanten voor vervolging onveilige situaties, zegt de Zweedse sekswerker Leolove. ‘Ze willen afspreken op afgelegen locaties. Soms rijden sekswerkers letterlijk de bossen in om iemand te ontmoeten.’ Net als klanten zijn derde partijen die sekswerk faciliteren ook strafbaar in Zweden. ‘Zo wordt ons werk onmogelijk gemaakt’, klaagt Leolove. ‘Mijn huisbaas mag absoluut niet weten dat ik sekswerk doe vanuit mijn appartement, want dan gooit hij me eruit’. 

In België is het faciliteren van sekswerk al sinds 2022 niet langer strafbaar, twee jaar voor de arbeidswet werd aangenomen. Toen werd de hele sekswerksector gedecriminaliseerd (uit het strafwetboek gehaald), en kon je legaal als zelfstandig sekswerker aan de slag.

Met de decriminalisering ambieerde de overheid de toegang van sekswerkers tot banken, boekhouders en verzekeraars te faciliteren. Toch raadt Utsopi, de belangenvereniging voor sekswerkers, hen drie jaar later nog altijd af om de officiële code voor sekswerk te gebruiken in hun bedrijf. Zo zouden ze moeilijkheden en discriminatie vermijden. 

En terecht, zo blijkt. Lisa van Instituut Renée kan sinds kort niet geen verrichtingen meer doen via Bancontact omdat haar bank ontdekte dat ze sekswerk deed, nochtans een legale bezigheid. Ook Alexandra, die een erotische-massagesalon uitbaat in Bekkevoort, raakt niet verder. ‘Telkens als wij een aanvraag doen bij Payconiq, krijgen we een melding “afgekeurd wegens omstandigheden”.’

Omdat accountants, banken, en verzekeraars onvoldoende meewillen, is de decriminalisering ‘er niet in geslaagd prostitutie op te nemen in een formeel kader zoals andere zelfstandigen’. Dat schrijven onderzoekers van de KU Leuven in een eerste evaluatie in april van dit jaar. Tegelijkertijd zien onderzoekers dat er sinds de decriminalisering een verhoogde veiligheid voor sekswerkers merkbaar is, maar verder onderzoek is nodig.

Volgens belangenorganisatie Utsopi laat een rechtszaak uit mei 2024 concreet zien dat sekswerkers sinds de decriminalisering beter beschermd worden. De rechtbank veroordeelde een man uit Ekeren voor de verkrachting van vier sekswerkers. Hij had de vrouwen opgelicht door als klant een valse betaling te doen, en die ‘betaling was een noodzakelijke voorwaarde voor hun instemming’, oordeelde de rechtbank.

Federaal parket: ‘In gedwongen prostitutie geldt elke klant als een verkrachting’

Chlamydia

Maar decriminalisering alleen ging niet ver genoeg, zegt Daan Bauwens, directeur van Utsopi. ‘We wilden sekswerkers niet dwingen een eigen zaak op te richten om legaal te kunnen werken.’ Daarom kwamen er arbeidscontracten op maat van sekswerkers, een unicum in Europa.

Neem sekswerker Daisy. Zij werkt voltijds in het erotische-massagesalon van Alexandra. Om een arbeidscontract met Daisy te kunnen afsluiten, moet Alexandra eerst erkend worden door de FOD Werkgelegenheid. Zodra die erkenning in orde is, kunnen beide partijen het contract ondertekenen. Alexandra betaalt dan als werkgever sociale bijdragen, en Daisy als werknemer. Daarnaast betaalt Daisy ook belastingen op haar loon. In ruil krijgt ze sociale rechten, net zoals elke andere werknemer.

‘Werkgevers geven aan de sociale zekerheid door dat het om een sekswerker gaat, en zo treedt het aangepast arbeidskader in werking’, legt Bauwens uit (zie kader). Sekswerkers krijgen daardoor bijvoorbeeld een vergoeding als ze op hun werk een soa zoals aids, gonorroe of chlamydia oplopen.

Centraal staat het recht van sekswerkers om een seksuele handeling of klant te weigeren. Daisy weet hoe belangrijk dat is: ‘Ik had eens een klant die totaal geen respect toonde. Ik wilde hem niet meer zien, maar dat werd niet geapprecieerd door mijn toenmalige werkgever. Gelukkig is dat bij hier Alexandra anders en kan ik wel mijn grenzen aangeven.’

Geen illusies

Hoe strookt dat alles met de realiteit? ‘Een aanzienlijk deel van de sekswerkers kan of wil niet geformaliseerd worden’, waarschuwen de onderzoekers van de KU Leuven in hun rapport. Denk bijvoorbeeld aan sekswerkers die zwartwerken, tijdelijk vanuit het buitenland naar België komen, of zich in een precaire verblijfssituatie bevinden. 

‘Wij maken ons niet de illusie dat we sekswerk volledig naar het daglicht zullen brengen’, reageert Daan Bauwens. ‘Het zal altijd een sector blijven die gevoelig is voor zwartwerk, uitbuiting en criminaliteit.’ Bauwens legt uit dat het hele kader gebouwd is op het principe van harm reduction: omdat de sector niet zomaar zal verdwijnen, is het beter om de drempels naar ondersteuning te verlagen. Wie dat wil, kan dan volledig legaal aan de slag. 

Janna Davidson, Zweeds rapporteur Mensenhandel en werkzaam bij de politie van Stockholm, is het daar niet mee eens. ‘De arbeidswet maakt van de Belgische overheid eigenlijk een pooier’, zegt ze fel tijdens een gesprek in een buitenwijk van Stockholm. Davidson vindt het niet kunnen dat de overheid belastinginkomsten van sekswerkers ontvangt en zo ‘het systeem’ mee in stand houdt.

Zweedse mantra

Davidson en collega’s proberen andere landen te overtuigen van hun aanpak. De voorbije jaren voerden naast Noorwegen en IJsland ook Canada, Ierland, Frankrijk en Israël het noordelijke model in. Tijdens het Zweedse presidentschap van de EU in 2023 voerde het land samen met de Europese vrouwenlobby een grote campagne rond hun ‘Equality Model’.

En dat legde hen geen windeieren. Amper drie maanden later nam het Europees Parlement een resolutie aan over prostitutie. Die roept de lidstaten op stappen te ondernemen om de vraag naar prostitutie terug te dringen, klanten te bestraffen en exitprogramma’s te organiseren. Zo’n resolutie is niet bindend, maar de invloed van de Zweedse mantra is symbolisch wel een belangrijke overwinning.

Een andere meevaller voor Zweden was een uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in juli 2024. 261 sekswerkers uit Frankrijk spanden een zaak aan tegen de Franse overheid. Ze claimden dat die met de invoering van het noordelijke model hun recht op een privéleven schaadde. Het Hof gaf de sekswerkers ongelijk. 

De volgende strijd tussen voor-en tegenstanders van de Zweedse aanpak wordt gevoerd in Duitsland, waar prostitutie vandaag legaal is met een registratieplicht. Het coalitieakkoord van de regering-Merz zegt dat de wetgeving zal worden ‘aangepast’ na advies door een expertencommissie. Het is bekend dat de CDU van bondskanselier Friedrich Merz het Zweedse model bijzonder genegen is.

Als België hoopt Duitsland tegen te houden om voor het Zweedse kamp te kiezen, dan moet de arbeidswet een succesverhaal worden. En dat is best spannend, geeft Daan Bauwens toe. ‘Een wet staat of valt met de implementatie ervan.’  

Vernietiging

Als het afhangt van de feministische vzw Isala, komt die implementatie er niet. Isala wil dat België zich achter het Zweedse model schaart. Vanuit die overtuiging diende de vzw met negen andere organisaties bij het Grondwettelijk Hof een beroep in tot vernietiging van de arbeidswet. De arbeidswet is strijdig met het recht op menselijke waardigheid, en geeft pooiers een officieel werkgeversstatuut, stelt de vzw. Een uitspraak komt er wellicht volgend jaar.

Op het lijstje ondertekenaars van Isala’s pleidooi staan een rist Zweedse organisaties. Niet toevallig, zegt Ines Antilla, die opkomt voor sekswerkers bij de Zweedse ngo RFSL. Ze heeft moeite haar woede te beheersen. ‘Zweden gebruikt het Zweedse model als een middel om zichzelf als uniek te positioneren, alsof dit beleid de kern van het ‘Zweeds-zijn’ vormt. Dat ze daarbij sekswerkers marginaliseren, is bijzaak.’ 

Net als Lisa van Instituut Renée is ook sekswerker Daisy verrast te horen hoe het er in Zweden aan toegaat. ‘Snappen mensen dan niet dat wij een belangrijke functie hebben? Ik ben trots op wat ik doe en ik doe het graag.’

En zo brengt Daisy ons bij de kern van de zaak. Want de manier waarop we sekswerkers behandelen raakt aan een fundamentele vraag, zegt de Zweedse academicus Petra Östergren, die promoveerde op de rol van moraliteit in sekswerkbeleid. Uiteindelijk voeren holebi’s, druggebruikers en sekswerkers dezelfde strijd, stelt ze. ‘Moet de samenleving mensen die buiten de norm vallen proberen te hervormen? Of hervormen we de samenleving, zodat ook zij er volwaardig deel van kunnen uitmaken?’

* schuilnaam, echte naam is bekend bij de redactie